III piętro, tel. (+48-56) 611-4486 
kartografia@bu.umk.pl

Kartografia - baner

Kartograficzne - charakterystyka zbiorów

Sekcja Zbiorów Kartograficznych gromadzi mapy i plany (21.4 tys.), atlasy (2.1 tys.), 2 globusy oraz wydawnictwa kartograficzne: książki i czasopisma dotyczące historii i teorii kartografii. Chronologicznie, są to druki powstałe w okresie od XV wieku po współczesność. Podstawę zasobu kartograficznego stanowią kartografika pozyskane z tzw. „księgozbiorów zabezpieczonych” oraz bibliotek podworskich, miejskich, szkolnych i innych instytucji funkcjonujących na terenie Pomorza, Prus i Polski północnej. Szczególnie cenne są kartografika pochodzące z bibliotek królewieckich oraz depozytu Rodziny Sczanieckich z Nawry. Są to głównie kartografika o wartości historycznej, dotyczące dziejów Prus, Pomorza i krajów zlewiska Morza Bałtyckiego. Od roku 1947, podstawą gromadzenia zbiorów współczesnych jest tzw. egzemplarz obowiązkowy. Posiadane mapy współczesne to głównie mapy topograficzne oraz materiały kartograficzne dotyczące Polski. Pod względem tematycznym Sekcja gromadzi mapy i atlasy ogólnogeograficzne, kartografię astronomiczną, historyczną, demograficzną, administracyjną, komunikacyjną itd., a także szczegółowe mapy topograficzne, geologiczne, hydrograficzne i sozologiczne.

Zbiór kartografików Biblioteki Uniwersyteckiej jest cennym materiałem źródłowym do badań dla historyków, geografów, archeologów, politologów, bibliotekoznawców, bibliofilów, historyków książki, ponadto dla koneserów sztuki, kolekcjonerów starych sztychów i konserwatorów zabytków itd.

Najcenniejszy i najstarszy zasób Sekcji Kartograficznej – zbiór map i atlasów wydanych przed 1801 rokiem, w liczbie 73 atlasów i 149 map – może być interesujący przede wszystkim dla historyków kartografii. Dzieła M. Beneventano, A. Batista, G. Mercatora, S. Münstera, A. Orteliusza, a także Hondiuszów, Blaeu'w, Hommanów i innych wybitnych kartografów, mogą być zarówno podmiotem studiów naukowych, jak i uzupełnieniem różnorodnych badań nad rozwojem kartografii. Na szczególną uwagę zasługuje jeden z dwóch znajdujących się w Polsce (drugi posiada Biblioteka Jagiellońska) Atlas nauticus Agnese Battisty – rękopiśmienny atlas żeglarski z ok. 1540 r., z bogato iluminowanymi mapami, wykonany na pergaminie ze sprawnym, wbudowanym w oprawę, kompasem. Zainteresowanie badawcze powinien znaleźć też jedyny znany w Polsce atlas Gerardusa Mercatora: Atlas, Sive Cosmographicae Meditationes De Fabrica Mundi et Fabricati Figura, Duisburg 1595 r. Kompletne wydanie atlasu zawiera 107 map i jest rzadkością w zbiorach kartograficznych w ogóle. Atlas przechowywany w Toruniu zawiera jedynie 55 map.

Większość najstarszych map i planów (zarówno w atlasach, jak i dzieł wydanych samodzielnie) posiada bogatą i barwną ikonografię świadczącą o wysokim kunszcie sztycharza i drukarni. Wśród elementów dekoracyjnych map wyróżnić można m.in. widoki miast i przedstawienia budowli, kompozycje alegoryczne i religijne, rysunki postaci w strojach z epoki, rysunki okrętów i bitew morskich, rysunki zwierząt i narzędzi, kartusze herbowe oraz wizerunki władców. Często są to przedstawienia unikatowe i nieznane szerzej, rzadko wykorzystywane w badaniach naukowych. Tymczasem stanowić mogą cenne uzupełnienie studiów nad kulturą duchową i obyczajowością, kulturą materialną, architekturą miast, historią wojskowości, ale też genealogią, heraldyką nowożytną i historią sztuki. Mogą stać się ponadto dopełnieniem badań biograficznych.

Najstarsze mapy i plany wydawane były w różnych technikach graficznych i w różnych oficynach drukarskich; liczne były kolorowane. Mamy zatem do czynienia z drzeworytami i grafikami metalowymi (głównie miedziorytami i stalorytami), a od wieku XIX z litografiami i drukami offsetowymi. Barwne mapy w atlasach są przykładami kunsztu drukarskiego, ale też świadectwem rozwoju kultury umysłowej i sztuki (ozdoby i kolorystyka), techniki (szczegółowość rysunku i jego czytelność), a także języka (zmiany pisowni nazw topograficznych). Dla historyków starej książki i drukarstwa interesujące mogą być zanotowane w atlasach nazwiska wydawców i nazwy oficyn drukarskich z całej Europy; dla historyków sztuki – zarówno elementy świadczące o rozwoju technik drukarskich (np. łączenie technik), jak i umiejętności artysty – w odniesieniu do autorów rysunków stanowiących podstawę mapy oraz sztycharzy przenoszących rysunek na płytę miedzi. Niezwykle atrakcyjny pod względem edytorskim jest miedziorytniczy, barwny Atlas novus terrarum orbis imperia, regna et status... demonstrans opera Iohannis Baptistae Homanni wydany w Norymberdze w 1716 roku, łączący cechy znakomitego kunsztu grafików i drukarzy.

W zbiorach znajdują się niemalże kompletne edycje map topograficznych Polski, Pomorza i krajów wokół Morza Bałtyckiego, tj.: Ubersichtskarte von Mitteleuropa 1:300000; Topographische Spezialkarte von Mitteleuropa von Daniel Gottlob Reymann 1:200000; Karte des Deutschen Reiches 1:100000; Schemettausche Karten von Pommern um 1770-1780 (fotoreprodukcja); Messtischblätter 1:25000; Karte des Westlichen Russlands 1:100000; Mapy topograficzne Wojskowego Instytutu Geograficznego 1: 100000; Mapy topograficzne GUGiK 1:50000, 1:25000, 1:10000.

Ze względu na dokładność, są bezcennym źródłem informacji dla badaczy rozwoju osadnictwa wiejskiego i miejskiego, oraz kształtowania się układów przestrzennych tych ziem. Dziełem szczególnie ważnym dla historyków osadnictwa Prus i Pomorza, jest atlas opracowany przez Martina Zeilera Topographica Electoratus Branderburgici et Ducatus Pomeraniae..., wydrukowany we Frankfurcie nad Menem w 1652 roku. Uzupełnieniem studiów nad osadnictwem, ale też ciekawym źródłem dla historyków architektury i urbanistyki, badaczy kultury społecznej i dziejów mieszczaństwa mogą stać się historyczne plany miast, wśród nich katalog niemiecko-polski Dawne plany i rzuty poziome miast i innych miejscowości w Polsce, czy wielotomowy Atlas historyczny miast polskich.

Znaczna część starych druków kartograficznych, ze względu na wiek i techniki drukarskie, ale też format zmuszający do składania lub rolowania, zachowało się w złym stanie i wymaga opieki konserwatorskiej. Dotyczy to także map i planów XIX-wiecznych, drukowanych na kwaśnym papierze, który kruszy się i odbarwia. Od lat kartografika stanowią cenne źródło materiałów dla studentów konserwacji papieru. Obiektem pracy może być zarówno pojedyncza mapa z XVI wieku, oprawa XVII-wiecznego atlasu, jak i zespół planów miast z XIX stulecia.