Divan Hafiza - rękopis perski - XVI w.
Divan Hafiza. Rękopis w języku perskim. XVI w. Papier, 35 x 23 cm, k. 135. Oprawa skórzana ze złoceniami z 1998 r. Po konserwacji.
Divan Hafiza o sygnaturze Rps 70 to zbiór poezji ułożonych w alfabetycznym porządku rymów zestawionych po śmierci autora dzieła Mohammeda Hafiza Szirazi przez jego ucznia Golendama. Powstały prawdopodobnie w 1513 r., a na pewno w pierwszej połowie XVI w. Divan Hafiza został napisany w języku perskim przez kaligrafa Anisi. Jest to jedna z 6 kopii Divanu Hafiza zachowanych w polskich zbiorach.
Rękopis zawiera jedynie 410 gazeli, co świadczy, że jest to jedna z pierwszych, najstarszych kopii Divanu, ponieważ z czasem do każdej kolejnej kopii dzieła dodawano nowe gazele. Spośród tych 410 poematów 5 gazeli jest niekompletnych. Brakuje karty początkowej, jednej karty następującej po k. 7 oraz jednej po k. 36. Dwie ostatnie brakujące karty pierwotnie stanowiły pojedynczą składkę. Błędnie wklejono kartę 36. Rękopis pierwotnie liczył 149 kart, z których pozostało 137. Na jednej z brakujących kart znajdowała się miniatura przedstawiająca młodego księcia siedzącego z książką na dywanie wśród swoich dworzan. Obecnie karta z tą miniaturą znajduje się w zbiorach Fundacji X. Czartoryskich w Krakowie. Dwie karty usunięte z toruńskiego rękopisu posiadają tam numer inwentarza XV Rr 2193.
Divan został napisany na papierze czerpanym o niejednolitej grubości i błyszczącej żółtawej powierzchni. Na karcie ochronnej, na której znajdują się notatki informacyjne w języku tureckim i niemieckim zapisano nazwisko kopisty. Właściwe karty rękopisu ozdobiono złotym ornamentem roślinno-zwierzęcym. Jedna inskrypcja w języku perskim znajduje się w ornamencie Divanu z miniatury na k. 114 v., druga natomiast została zapisana na kartach otwartej księgi z miniatury z k. 94 v. Obie inskrypcje zawierają tekst poetycki. Na kartach 7 v., 29 v. I 34 v. znajdują się dopiski w języku niemieckim lub po łacinie informujące o błędnie wklejonych lub zagubionych stronach. Gazele zostały napisane czarnym atramentem z wykorzystaniem pisma w stylu nastalik. Zapiski poprzedzające poszczególne utwory wykonano białym i żółtym atramentem pismem naschi. Rękopis ma europejską foliację zapisaną czarnym atramentem. Zawiera dwie miniatury oraz bogato zdobiony frontyspis, czyli kartę początkową, w kolorach złotym i błękitnym z elementami zielonymi, żółtymi, białymi i czerwonymi. Miniatury wykonał prawdopodobnie malarz Sultan Mohammed w pierwszej połowie XVI w. w Tebrizie na dworze szacha Tahmaspa w stylu malarskim szkoły safawidzkiej.
Rękopis w wyniku konserwacji zyskał nową oprawę wzorowaną na zdobnictwie oprawy Divanu Hafiza o sygnaturze 3458 z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Pierwotna oprawa rękopisu była ozdobiona malarstwem lakowym, a pośrodku posiadała tłoczenia filigranowe w postaci arabesek oraz medalionu z motywami roślinno-kwiatowymi.
Na pierwszej karcie Divanu znajduje się pieczątka, która informuje, że rękopis przed II wojną światową należał do Biblioteki Uniwersyteckiej w Królewcu. Divan Hafiza znalazł się w Królewcu prawdopodobnie w XVIII w., a odkryty został przez królewieckiego orientalistę D. J. G. Hassego w końcu tegoż stulecia. Skatalogowany został jednak dopiero na początku XX w. i otrzymał wówczas sygnaturę Ms 2435. W artykule z 1937 r. zawierającym opis oprawy Divanu oraz podającym jego sygnaturę i informacje o jego pochodzeniu nie ma wzmianki o innym Divanie ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Królewcu. Wymienia się za to dwa inne orientalne rękopisy podobne do Divanu pod względem formy i pisma. Prawdopodobnie na początku XIX w. rękopis utracił jedną ze swych miniatur. Zawierająca ją karta została bowiem usunięta z Divanu i trafiła do Biblioteki Poryckiej, której właścicielem był Tadeusz Czacki, znany bibliofil i kolekcjoner. W 1818 r. po śmierci Czackiego jego biblioteka została zakupiona i włączona do Biblioteki Czartoryskich. Do zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu rękopis trafił po II wojnie światowej, pod koniec której był przechowywany w bardzo złych warunkach.
Wojciech Szramowski
Literatura
- Magdalena Ginter, Miniatury z "Diwanu" Hafiza przypisywane Sultanowi Mohammedowi z Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruńskie Studia o Sztuce Orientu, t. 1, Toruń 2004, s. 181 191 Warszawa 2002.
- Arcydzieła sztuki perskiej w zbiorach polskich, pod red. T. Majdy, Warszawa 2002.
- Katalog rękopisów orientalnych ze zbiorów polskich, pod red. S. Strelcyna, t. V, cz. 2: T. Majda, Katalog rękopisów tureckich i perskich, Warszawa 1967;
- G. Hoedt, Der Einband der Hafiz Handschrift der Staats und Universitätsbibliothek zu Königsberg (Pr.), Archiv für Buchbinderei. Zeitschrift für Einbandkunst und Einbandforschung, Bd. 37, 1937, s. 36-37.
- Jolanta Czuczko, Diwan Hafiza, rękopis perski z XVI wieku, dokumentacja konserwatorska, Toruń 1998, praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Haliny Rosy w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.