Chełmno w starej fotografii

1. Culm. Südseite. Panorama miasta od strony południowej.
2. Chełmno (Culm). Lico ozdobnej teki z fotografią Bramy Grudziądzkiej
3. Culm. Die Anlagen. Nowe Planty z fontanną.
4. Culm von der Weichsel aus gesehen. Ogólny widok Chełmna od strony rzeki Wisły.
5. Culm. Klosterkirche. Kościół klasztorny z widokiem na dolinę Wisły.
6. Culm, vom Damm gesehen. Chełmno widziane od strony północno-zachodniej.

Teka z pięcioma zdjęciami Chełmna z końca XIX wieku. Kupno K 103/2004, sygn. F-2072.

 

W drugiej połowie XIX wieku fotografia inna niż studyjna była wciąż jeszcze kosztowną nowością i zajmujący się nią artyści ograniczali zakres tematów do najbardziej reprezentacyjnych miejsc i obiektów. Dlatego tematyka zdjęć najczęściej zamykała się w obrębie ścisłego śródmieścia, efektownych budynków lub malarskich okolic. Treść fotografii zdeterminowana była również w dużym stopniu poziomem ówczesnej techniki fotograficznej. Będące w użyciu w połowie XIX wieku materiały negatywowe o niskiej światłoczułości wymagały długiego czasu naświetlania, co praktycznie wykluczało fotografowanie przedmiotów będących w ruchu. Fotografowie skupiali się zazwyczaj na zdejmowaniu nieożywionej architektury i przyrody w oddaleniu. Wykonywali także portrety indywidualne i zbiorowe, reprodukcje i fotomontaże. W ciągu XIX wieku ulepszono techniki fotograficzne - zaczątkiem nowoczesnej fotografii stała się technika określana mianem kalotypii oraz metoda kolodionowa, której zaletą było skrócenie czasu naświetlania oraz lepsze odtworzenie szczegółów obrazów. Jednak dopiero w końcu XIX i początkach XX wieku, wraz z dalszym rozwojem techniki fotograficznej i pojawieniem się nowej metody tzw. suchych płyt, na zdjęciach pojawiać poczęli się ludzie w ruchu. Kiedy fotografia stała się bardziej dostępna, a techniki drukarskie tańsze, zaczęto wydawać pierwsze pocztówki fotograficzne (lub też drukowane techniką fotolitografii barwnej), które z czasem wyparły malowane czy rysowane. Pierwsze fotografie przedstawiające panoramę Chełmna pojawiły się na początku lat 60. XIX wieku, a pierwsze fotograficzne pocztówki na przełomie XIX i XX stulecia. Pierwsze atelier fotograficzne w Chełmnie otworzył w roku 1853 bliżej nieznany Długosz. W następnych latach w mieście powstało kilka zakładów fotograficznych, a sprzedaż zdjęć z widokami miasta prowadziły również miejscowe księgarnie Carla Brandta i Ignacego Danielewskiego. Najstarsza zachowana fotografia przedstawiająca panoramę miasta wykonana była przez Ottona Wilkie'go.

Pięć fotografii Chełmna, znajdujących się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, pochodzi z połowy lat 90. XIX wieku. Opakowane są w oryginalną, luksusową i ozdobną tekę z epoki wykonaną przez Gustawa Fritzsche introligatora niemieckiego dworu królewskiego (Königlicher Hofbuchbinder) z Lipska. Na licu teki umieszczono złocony napis CULM oraz wklejono fotografię z widokiem bramy Grudziądzkiej (Graudenzer Thor; dawniej: Grubińska lub Bramka) w Chełmnie z napisem pod spodem Rich[ard] Kuschy in CULM. Na wewnętrznej okładce teki znajduje się odręczna dedykacja atramentem: Zum Andenken von Culm von der dankbaren Familie Melolka. Culm, den 29. Dezember 1895 (nie udało się ustalić kim byli państwo Melolka).

Biblioteka Uniwersytecka posiada pięć fotografii (z kompletu liczącego najpewniej osiem) wykonanych w 1895 roku w kolorze szaro-sepiowym na cieniutkim bezdrzewnym papierze formatu 21x27 cm i naklejonych na ozdobne, sztywne, firmowe tekturki (kartony) formatu 23,5x29,5 cm. Tekturki mają zaokrąglone, złocone brzegi (awers czarny, rewers szaro-seledynowy) - artystyczne winiety firmy. Pod każdym ze zdjęć - z lewej strony u dołu - wkomponowano opis fotografii (z numerem serii przeniesionym ze szklanego negatywu). Z boku każdej tekturki wytłoczony został złocony napis Originalaufnahme von Dr. E. MERTENS & Cie., Berlin oraz Verlag von RICHARD KUSCHY in Culm.

Autorem zdjęć Chełmna był niemiecki fotograf Eduard Mertens (1860-1919). Studiował on chemię i fizykę w Kilonii, Genewie i Berlinie, a po ukończeniu studiów w roku 1888 założył w dzielnicy Berlina Wilmersdorf fabrykę chemiczną i drukarsko-poligraficzną Dr E. Mertens & Co., przemianowaną w 1897 roku na Graphische Gesellschaft Berlin, a następnie przekształconą w spółkę akcyjną. W latach 1890-1900 zajmował się problematyką technik reprograficznych, m.in. drukiem wielobarwnym, fotografią barwną, przyspieszeniem procesu światłodruku. W roku 1897 otworzył zakład grawerowania (trawienia) cylindrów (walców) do wklęsłodruku (rotograwiury). We wspomnianej dziedzinie był wynalazcą i racjonalizatorem, autorem wielu patentów (np. w roku 1900 ogłosił patent nt. Sposób postępowania przy równomiernym pokrywaniu brył płynami). W 1903 roku wykonał pierwszy wklęsłodrukowy druk ilustracji z cylindra (walca) drukarskiego. W latach 1905/1906 połączył swe siły z Ernstem Rolffsem, pracującym nad tym samym problemem, tworząc firmę Deutschen Photogravure AG Siegburg, i rozwinął technikę druku półtonów, wykorzystaną w roku 1907 do druku na tekstyliach. W roku 1910 druk rotacyjny wklęsłodrukowy zastosowany został po raz pierwszy do druku Freiburger Zeitung (Gazety Fryburskiej), a w roku następnym ukazał się pierwszy numer Frankfurter Zeitung z ilustracjami wklęsłodrukowymi drukowanymi na obu stronach roli papieru.

Firma Mertensa, najpewniej objazdowa, wykonywała fotografie miast, miasteczek, wsi oraz zamków niemieckich i austriackich. Znane są, wykonane przez tę firmę zdjęcia Konstancji, Frankfurtu nad Odrą, Blankenburga, zamku i wsi w Elgersburgu, wyspy Mainau na jeziorze Bodeńskim, ale też np. Krakowa i (kościół św. Barbary). Można sobie wyobrazić, że około roku 1895 Mertens przebywał w Chełmnie, gdzie wykonał kilkanaście zdjęć miasta. W końcu XIX wieku fotografia poczęła spełniać rolę artystycznego przekazu; znane są wystawy fotografii, także w Chełmnie (np. w roku 1889 wystawę malarską z widokami różnych zakątków świata prezentował objazdowy fotograf C. Petsch). Czy Mertens robił zdjęcia z myślą o wystawie, czy wykonał je na zamówienie konkretnego wydawcy, czy może efekt wielu dni pracy udało mu się sprzedać miejscowej firmie księgarskiej i handlowej Richarda Kuschy'ego - nie wiemy. Wolno nam jednak przyjąć, że była to praca na zlecenie, a - znany z wysokiej jakości artystycznej - artysta fotografik został wybrany ze względu na przeznaczenie fotografii, tj. ekskluzywne wydawnictwo.

Fotografie wydane zostały przez znaną chełmińską firmę Richarda Kusch'ego (1859-1913), który był wydawcą pierwszych chełmińskich pocztówek i właścicielem księgarni przy Rynku 19 (ob. Rynek 14) obok poczty. Rodzicami Richarda byli mistrz malarski (Malermeister) Otto i Johanna Kuschy. Księgarnia Kuschy'ego miała w Chełmnie renomę. Pierwszy sklep założył Otto Eugen Kuschy w 1859 roku. Nie była to księgarnia w dzisiejszym rozumieniu sklepu z książkami, lecz skład różnych towarów, często mało związanych ze słowem pisanym. Z anonsów w gazecie Culmer Zeitung z 26 lutego 1859 roku (nr 17) wiemy, że handlowano w niej m.in. farbami, papierem, tapetami, materiałami piśmiennymi i rysunkowymi. Po jego śmierci, a być może i niezależnie, sklep-skład prowadził jego syn Richard Kuschy, który w 1886 roku występował już jako Buchhandler (księgarz, miał wówczas 28 lat). W październiku 1894 roku we wspomnianej księgarni można było zakupić prawdopodobnie pierwsze pocztówki jakie ukazały się z widokami Chełmna (Culmer Zeitung 6 X, nr 117). Już w roku następnym Kuschy oferował w sprzedaży fotografie wykonane przez Mertensa w dwóch formatach (Culmer Zeitung 10 VIII 1895, nr 94). Firma przyjmowała ponadto - najpewniej wzorem domu handlowego ojca - zamówienia na drobny sprzęt domowy, przygotowanie fryzury, czasopisma dla kobiet, sprzęt ogrodniczy, czasopisma o świecie mody i podróżnicze, czasopisma ilustrowane itd. (Culmer Zeitung 16 III 1895, nr 33). Księgarz miał też stale na składzie wszystkie - jak zaznaczono - zgodne z przepisami formularze dla zwierzchników urzędów, zarządców dóbr ziemskich i zwierzchników organów samorządowych, egzekutorów sądowych, urzędników stanu cywilnego, kas szkolnych, jak również dla podatku od przychodów i podatku państwowego (Culmer Zeitung 31 VIII 1895, nr 103). Polecał też na długie zimowe wieczory swoje kółko czytelnicze czasopism, wyposażone w najbardziej rzetelne czasopisma, jak również wypożyczalnię książek, uzupełnianą [dziełami] najbardziej znaczących pisarzy współczesności - jak to anonsował w jednej z reklam zamieszczonych w roku 1895 w Culmer Zeitung (18 IX, nr 111). Jeszcze w roku 1898 księgarz oferował szeroki asortyment wydawanych przez siebie pocztówek z widokami Chełmna (Culmer Zeitung 31 I 1898, nr 17). Księgarnia Kuschy'ego funkcjonowała jeszcze podczas I wojny światowej. Richard Kuschy zmarł 21 stycznia 1913 roku w wieku 54 lat w swoim mieszkaniu przy Rynku 19. Pozostawił żonę Vally Kuschy (z domu Frohnert), która zmarła 29 września 1915 roku (Culmer Zeitung 1 X, nr 229), ale w latach 1913-1915 sygnowała wydawane pocztówki swoim imieniem. Księgarnię po rodzicach przejął syn Otto, już wcześniej występujący jako współwłaściciel wydawnictwa (Culmer Zeitung 8 X 1915, nr 235). Po roku 1920 (tj. powrocie Chełmna do Polski) nie pojawiają się już informacje o działalności firmy Kuschy. Być może rodzina Kuschy'ch wyjechała z Polski do Niemiec.

Ani teka, ani fotografie nie są datowane. Możemy jednak bardzo ściśle określić datę ich powstania i wydania. 10 sierpnia 1895 roku w Culmer Zeitung und Kreisblatt (nr 94) opublikowana została informacja o możliwości zakupu fotografii Eduarda Mertensa i była to pierwsza reklama handlowa tego wydawnictwa. Musiały zatem ukazać się krótko przed tą datą. Ogłoszenie zamieścił księgarz Richard Kuschy - edytor wspomnianych zdjęć. Fotografie były wydane w dwóch formatach: większym 21x27 cm (Quartformat, po 1,25 marki każda) i mniejszym-gabinetowym (pocztówkowym) 10x15 cm (Cabinetformat, po 30 fenigów każda). Wykonane były najpewniej w tzw. technice mokrych klisz kolodionowych przy użyciu szklanych negatywów. Zdjęcia sprzedawane były w specjalnej, ozdobnej tece wykonanej w Lipsku, choć - trzeba to zaznaczyć - anons nie mówi o żadnym opakowaniu. Wspomniane ogłoszenie zawierało informację o wydaniu 12 fotografii Chełmna: ośmiu większych (w formacie tzw. czwórki, ćwiartki) i czterech mniejszych (w formacie gabinetowym). Oprócz posiadanych przez Bibliotekę Uniwersytecką (znajdujących się w zbiorach Sekcji Dokumentów Życia Społecznego) pozostałe siedem przedstawiało:

• Marktplatz. Rathaus und Wasserturm. Rynek - Ratusz z wieżą ciśnień (1867), jatkami i pomnikiem sedańskim (1889 r.);
• Marktplatz. Rathaus und katholische Pfarrkirche. Rynek - Ratusz z kościołem farnym p.w. Wniebowzięcia NMP;
• Garten der Kaiser Wilhelm-Schützengilde. Ogród Bractwa Strzeleckiego (kurkowego) im. cesarza Wilhelma.
• Graudenzer Thor. Brama Grudziądzka;
• Kaiser Freidrich-Denkmal. Pomnik cesarza Fryderyka III z 1890 r.;
• Offizier-Casino. Kasyno Oficerskie;
• Altar der evangelische Pfarrkirche. Ołtarz z ewangelickiego kościoła parafialnego.

Cztery ostatnie zdjęcia były wydane tylko w mniejszym formacie gabinetowym (10x15 cm) na sztywnej tekturce ze złoconymi brzegami (awers czarny, rewers szaro-seledynowy) oraz złoconym, tłoczonym napisem: Verlag von RICHARD KUSCHY in Culm (już bez informacji o autorze fotografii). Czy znalazły się one również w ozdobnej tece i były sprzedawane razem z fotografiami w większym formacie - nie wiemy; ogłoszenie zamieszczone w Culmer Zeitung - co już zaznaczyliśmy - nie wspomina o tece w ogóle, a żadna biblioteka czy muzeum w Polsce nie posiadają kompletu fotografii.

Ozdobna teka z ośmioma fotografiami wydanymi w dużym formacie pojawiła się w październiku 2003 roku katalogu aukcyjnym szczecińskiego Antykwariatu Wu-eL. Nie znalazła jednak nabywcy i po rozdzieleniu została sprzedana przez dr Wojciecha Lizaka, właściciela antykwariatu, do zbiorów Biblioteki UMK w początkach 2004 roku (pięć fotografii) i nieco wcześniej do Muzeum Ziemi Chełmińskiej (MZCH) w Chełmnie (trzy zdjęcia). W Chełmnie znajdują się wspominane wyżej: Culm. Rathaus und Wasserturm; Culm. Rathaus und katholische Pfarrkirche; Culm. Garten der Kaiser Wilhelm-Schützengilde (nr inw. MZCH/D/1315-1317).

Muzeum w Chełmnie posiada również trzy z czterech fotografii w małym formacie: Culm. Kaiser Friedrich-Denkmal (nr inw. MZCH/D/1313); Culm. Offizier-Casino (nr inw. MZCH/D/1314) - obie kupione z oferty szczecińskiej; Culm. Rathaus und Wasserturm (nr inw. MZCH/D/748).

Opis fotografii

Na licu ozdobnej teki znajduje się fotografia Bramy Grudziądzkiej (Graudenzer Thor, nazywanej też Grubińską lub Bramką), głównej bramy wjazdowej do miasta, pierwotnie posiadającej zwodzony most. Jest to jedna z dwóch zachowanych bram miejskich (pozostałe pięć zburzono w drugiej połowie XIX wieku). Jeszcze w XIX stuleciu przylegały do niej mury obronne z zabudową mieszkalną. Brama usytuowana na linii murów obronnych, u zbiegu dzisiejszych ulic Dworcowej i Grudziądzkiej, była zbudowana w końcu XIII wieku, a wzmocniona i powiększona o przedbramie, tj. barbakan, w XIV stuleciu. Po jego rozebraniu, ok. 1620 roku, w wyniku gruntownej przebudowy nadano jej renesansowy charakter (styl tzw. renesansu niderlandzkiego). Do bramy dobudowano wówczas od strony wschodniej na zewnątrz murów obronnych kaplicę, w której do ok. 1650 roku znajdował się cudowny wizerunek Matki Bożej Chełmińskiej, przeniesiony następnie do kościoła farnego pw. Wniebowzięcia NMP. We wnętrzu wspomnianej kaplicy zwraca uwagę rokokowy ołtarz z gotycką rzeźbą Piety - z pierwszej ćwierci XV wieku - z napisem Monstra te esse matrem (Pokaż, żeś jest Matką). W kaplicy znajdują się jeszcze inne cenne zabytki, m. in. XVII-wieczne płyty z kartuszami herbowymi oraz dwa obrazy (jeden z panoramą Chełmna od strony wschodniej, murami obronnymi i bramą Grudziądzką oraz datą wielkiej zarazy w 1708 roku). Kaplicę wieńczy manierystyczny szczyt o płaskiej dekoracji, falistym, urozmaiconym wykroju z plastyczną dekoracją okuciową w tynku. W niszy na zewnętrznej, wschodniej ścianie we wnęce umieszczono rzeźbę Piety, która otoczona była dekoracyjną osłoną z baldachimem wykonanym w XVIII wieku.

W grudniu 1939 roku Niemcy zamurowali niszę na Bramce i zniszczyli rzeźbę Piety. W roku 1946 nisza nad arkadą wjazdową została odtworzona wraz z rzeźbą Matki Boskiej Bolesnej Chełmińskiej. Obecnie cały prostokątny blok przedbramia i kaplicy jest otynkowany z wykonaną w tynku imitacją boniowań. W latach 1994-1997 w bramie przeprowadzono prace remontowe.

Fotografię Bramy Grudziądzkiej (Graudenzer Thor), wykonaną przez E. Martensa, wydał R. Kuschy również w formie karty pocztowej. Znana jest ponadto wersja zimowa tej samej fotografii, wydana na przełomie XIX i XX wieku (wyd. Reinicke i Rubin z Magdeburga) - za pomocą retuszu do fotografii dodano śnieg na dachu bramy oraz zaspy po bokach ulicy. Kuschy sygnował też inną pocztówkę Bramy Grudziądzkiej z roku 1905.

Anna Supruniuk

---

Literatura

1. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu: Zbiory Graficzne, Kolekcja dawnej pocztówki - Chełmno;
2. Culmer Zeitung roczniki 1859, 1893-1895, 1898, 1915;
3. Chełmno - przewodnik. Red. A. Grzeszna-Kozikowska. Toruń 2002;
4. Chełmno na starej pocztówce. Red. E. Gerka. Chełmno 2000;
5. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Chełmno. Wrocław 1991;
6. Deutsche Biographishe Enzyklopädie. T. 7 (May-Plessner). München 1998 (s. 77);
7. [Katalog Aukcyjny] Antykwariat Wu-eL dr Wojciech Lizak rok założenia 1996. X Aukcja. Warszawa, 25 października 2003 - dział: Fotografia - Chełmno (s. 33, poz. 238-246);
8. Klingenberg's Adressbuch für die Stadt und den Kreis Culm a. W. zusammengellt nach amtlichen Quellen. Culm 1905 (Kuschy, Rich. Buchhändl. Markt 19 - s. 15);
9. B. Mansfeld, Zespół zabytkowy Chełmna. Warszawa 1983;
10. J. Nierzwicki, Krótki przewodnik po Chełmnie. Chełmno 1930;
11. Przewodnik po Chełmnie. Opr. Jan Grabowski. Toruń 1929;
12. A. Soborska-Zielińska, Parki i ogrody Chełmna. Chełmno 1999;
13. A. Soborska-Zielińska, Z przeszłości chełmińskiej fotografii. Chełmno 1998.