HEINRICH VON HESLER, APOKALIPSA

Heinrich von Hesler, Apokalypse Heinrich von Hesler, Apokalypse Heinrich von Hesler, Apokalypse

Cymelia - Apokalipsa Heinricha von Hesler

  1. Pierwsza z prezentowanych miniatur przedstawia, od lewej, Pawła Apostoła i Sybillę Wieszczkę, których wzrok skierowany jest w stronę, siedzącego po prawej, cesarza. Druga miniatura przedstawia walkę cesarza z ludem Goga i Magoga. Obok cesarza walczy rycerz zakonu krzyżackiego trzymający chorągiew z czarnym orłem cesarskim. (sygn. Rps 44/III, k. 167v-168r).
  2. Miniatura przedstawiająca spowiedź i chrzest oraz śmierć Antychrysta (sygn. Rps 64/III, k. 137v-138r).
  3. Miniatura przedstawiająca sąd ostateczny (sygn. Rps 44/III, k. 175v-176r ).

(Kopia I). Heinrich von Hesler, Apokalypse. Rękopis w języku niemieckim. II tercja XIV wieku. Pergamin. 30 x 21,5 cm. 160 k. Oprawa współczesna rękopisowi: deska, skóra, pozostałości dwóch zapięć. Sygnatura: Rps 64/III. Dostęp online w KPBC: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/23842.
(Kopia II). Prosa-Apokalypse oraz Heinrich von Hesler, Apokalypse. Rękopis w języku niemieckim. II tercja XIV wieku. Pergamin. 31 x 23,5 cm. 199 k. Oprawa współczesna rękopisowi: deska, skóra, pierwotnie było po 5 guzów na każdej okładzinie, obecnie jednego guza brakuje na górnej okładzinie, pozostałości po dwóch zapięciach. Sygnatura: Rps 44/III. Dostęp online w KPBC: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/210209.

Autor Apokalipsy, Heinrich von Hesler pochodził najprawdopodobniej z rodziny rycerskiej, z miejscowości Hesler, znajdującej się w niemieckiej Turyngii. Do niedawna uważano, że urodził się on około 1270, a zmarł po 1347 roku. Uważano również, że był on członkiem zakonu krzyżackiego i utożsamiano go z prepozytem i komturem w Zschillen w krzyżackim baliwacie turyńskim. Heinrich von Hesler był wzmiankowany na tych urzędach w latach 30. i 40. XIV wieku. Powszechnie uznawano, że tworzył on swoje dzieła w pierwszych dziesięcioleciach XIV stulecia; Apokalipsa miała powstać na początku tego wieku. Poza Apokalipsą Heinrichowi von Hesler przypisuje się również autorstwo Historii zbawienia i hipotetycznie Ewangelii Nikodema. Twórczość Heinricha von Hesler uważano za integralną część literatury zakonu krzyżackiego. Jednak ostatnio odkryte fragmenty Apokalisy Heinricha von Hesler wskazują, że mógł on napisać swoje dzieło już w latach 60-tych XIII wieku. Odkrycie to zatem wymusi na badaczach konieczność zmiany poglądów na temat okresu życia Heinricha von Hesler, czasu powstania jego dzieł, a może także kręgu w jakim one powstawały.

Apokalipsa Heinricha von Hesler jest przekładem, tak zwaną rymowaną prozą, na język niemiecki Apokalipsy św. Jana, ostatniej księgi Nowego Testamentu. Jednak nie jest dosłownym i kompletnym tłumaczeniem Apokalipsy św. Jana. Heinrich von Hesler dokonał tłumaczenia, przeplatając go tekstami teologów średniowiecznych oraz swoimi komentarzami. Analiza Apokalipsy świadczy o głębokiej i rozległej wiedzy teologicznej autora. Godne podkreślenia są również wysokie umiejętności literackie Heinricha von Hesler. Budowane przez niego wersy i rymy są najwyższej jakości, jego Apokalipsa jest wyposażona w tak zwaną melodykę, co czyniło ją szczególnie atrakcyjną przy odczytywaniu na głos.

Niewątpliwie powstanie serii iluminowanych Apokalips Heinricha von Hesler, a do niej zaliczyć można omawiane tu dwa rękopisy, można wiązać z zamówieniem Luthera von Braunschweig, wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego w latach 1331-1335. Luther von Braunschweig zaczerpnął pomysł z zachodnioeuropejskiej dworsko-rycerskiej tradycji, czego efektem było zastosowanie obrazów Apokalipsy do prezentacji idei ważnych dla kształtowania formacji rycerzy zakonnych. Odrębnością miniatur krzyżackich w stosunku do swoich zachodnioeuropejskich wzorców jest ich ścisły związek z tekstem. Sam iluminator malując miniatury do Apokalipsy prawdopodobnie inspirował się podobnymi kodeksami angielskimi. Jednak miniatury serii krzyżackiej stworzyły swój odrębny program, iluminator wprowadził dodatkowe przedstawienia i wątek treściowy narzucony przez fundatorów. Obok wizji Państwa Bożego i mocy zła, ukazano rycerzy walczących i nawracających, działających na rzecz przyszłych losów Kościoła na ziemi, jako integralną jego część, zostali oni włączeni w boskie plany. Iluminacja serii Apokalips krzyżackich pozostaje najstarszym przykładem malarskiej prezentacji ideologii zakonu krzyżackiego.

Poza dwoma "toruńskimi" kopiami Apokalipsy Heinricha von Hesler zachował się jeszcze trzeci iluminowany egzemplarz tego dzieła, przechowywany dzisiaj w Württembergische Landesbibliothek w Stuttgarcie. Najnowsza literatura postawiła tezę, że za życia Luthera von Braunschweig powstał tylko ten stuttgarcki egzemplarz, natomiast dwie kopie toruńskie powstały już po śmierci Luthera von Braunschweig. Zachowały się również dwa nieiluminowane egzemplarze Apokalipsy, XIV-wieczna kopia przechowywana dzisiaj w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku i XV-wieczna, znajdująca się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Monachium oraz kilkanaście fragmentów tego dzieła.

Kodeks o sygnaturze Rps 64/III, zawierający Apokalipsę Heinricha von Hesler, został sporządzony przez dwóch pisarzy. Pismem rękopisu jest tekstura, czyli pismo książkowe. Tekst Apokalipsy spisany został w dwóch kolumnach. W manuskrypcie znajduje się 35 przepięknych, złoconych miniatur, namalowanych przez nieznanego iluminatora, który pochodził prawdopodobnie z południowo-zachodnich Niemiec. Brakuje 12 kart, które zostały wycięte lub wyrwane, na wszystkich tych kartach znajdowały się miniatury. Pierwsze trzy karty rękopisu są kartami niezapisanymi.

Kodeks o sygnaturze Rps 44/III zawiera Apokalipsę Heinricha von Hesler oraz tak zwaną Apokalipsę Królewiecką (Königsberger Apokalypse, inaczej też Prosa-Apokalypse), czyli średniowieczny przekład prozą Apokalipsy św. Jana na język niemiecki. Rękopis ten został sporządzony teksturą przez dwóch pisarzy. Tekst rękopisu został spisany w dwóch kolumnach. W manuskrypcie znajduje się obecnie 45 miniatur, brakuje jednej karty, na której była miniatura.

Obydwa opisywane rękopisy określane są mianem manuskryptów siostrzanych, zawarte bowiem w nich kopie Apokalipsy Heinricha von Hesler napisane zostały na takiej samej liczbie kart i posiadały dokładnie taką sama liczbę miniatur w tych samych miejscach. Różnica między nimi, nie licząc kart wyciętych i wyrwanych, wynika tylko stąd, że rękopis o sygnaturze Rps 44/III zawiera dodatkowo Apokalipsę Królewiecką oraz, że miniatury w tym rękopisie zostały wykonane przez innego iluminatora, chociaż pracującego w tym samym warsztacie. Miniatury w tym egzemplarzu zdradzają gorszy kunszt, poza tym, że nie są złocone, nie są również wykonane z taką precyzją jak miniatury w kodeksie o sygnaturze Rps 64/III. Przypuszcza się, że obie omawiane tu kopie przepisywane były z trzeciego, do dzisiaj niezachowanego, egzemplarza Apokalipsy.

Obydwa opisywane kodeksy powstały na terenie Prus Krzyżackich. Prawdopodobnie od początku znajdowały się w bibliotece zakonu krzyżackiego w Malborku. Potwierdza to spis książek przechowywanych w Malborku z lat 1394 i 1398. Po wojnie 13-letniej trafiły one do librarii krzyżackiej w Tapiawie. 8 października 1541 roku zostały one przewiezione z Tapiawy do nowo utworzonej Biblioteki Zamkowej w Królewcu. W Królewcu pozostały one do II wojny światowej. Pod koniec wojny, ze względów bezpieczeństwa, opisywane kodeksy wraz z innymi cennymi książkami z Królewca zostały zdeponowane przez Niemców w miejscowości Karwiny koło Pasłęka, która w 1945 roku weszła w skład państwa polskiego. W 1947 roku ten fragment zbiorów królewieckich, już z tak zwanej zbiornicy księgozbiorów zabezpieczonych w Pasłęku, został przewieziony do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.

Andrzej Mycio

Edycja i faksymilia

  1. Heinrich von Hesler Apokalypse aus der Danziger Handschrift, hrsg. von Karl Helm, Berlin 1907.
  2. Heinrich von Hesler, Die Apokalypse. Königsberger Apoklaypse. Mikrofische-Edition der Handschriften Toruń, Biblioteka Uniwersytecka Mikołaja Kopernika ms. Rps 64 und ms. Rps 44, Einführung zum Werk und Beschreibung der Handschriften von Volker Honemann, München 2000.
  3. Toruńska Faksymilowa edycja dzieła Heinricha von Hesler, Apokalypse, Toruń 2007.
  4. Heinrich von Hesler, Apokalypse, wersja zdigitalizowana w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej.

Literatura

  1. Honemann V., Heinrich von Hesler, Die Apokalypse. Königsberger Apoklaypse. Mikrofische-Edition der Handschriften Toruń, Biblioteka Uniwersytecka Mikołaja Kopernika ms. Rps 64 und ms. Rps 44, Einführung zum Werk und Beschreibung der Handschriften, München 2000, s. 9-28.
  2. Karłowska-Kamzowa A., Ilustrowane Apokalipsy krzyżackie z XIV w., w: Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. VI, Toruń 1991, s. 79-135.
  3. Komorowski M., Das Schicksal der Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg, Bibliothek Forschung und Praxis, R.1980, nr 4, s. 145.
  4. Krollmann Ch., Heinrich von Hesler, w: Altpreussische Biographie, Bd. I, s. 272-273.
  5. Masser A., Heinrich von Hesler, w: Die Deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 3, 1981, kol. 749-755.
  6. Päsler R. G., Deutschsprachige Sachliteratur im Preußenland bis 1500. Untersuchungen zu ihrer Überlieferung, Köln 2003, s. 353.
  7. Päsler R. G., Katalog der Mittelalterlichen deutschsprachigen Handschriften der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Nebst Beschreibung der mittelalterlichen deutschsprachigen Fragmente des ehemamaligen Staatsarchivs Königsberg, München 2000, s. 83-86, 212.
  8. Ruh K., Apokalypse, w: Die Deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1, 1978, kol. 406-408.
  9. Wenta J., Studien über die Ordensgeschichtsschreibung am Beispiel Preußens, Toruń 2000, s. 151.