Archiwum - wstęp

Polska Emigracja Niepodległościowa XX wieku jest pojęciem niezwykle złożonym i, pomimo upływu prawie dwudziestu lat od powrotu insygniów Prezydenta RP do Rzeczypospolitej, wciąż niedostatecznie poznanym i zbadanym. Dodajmy z żalem – zapewne nigdy nie uda się w pełni opisać szczególnego miejsca i roli emigracji we współczesnych dziejach Polski, nie zostaną odkryte i ukazane wszystkie wydarzenia polityczne, społeczne i kulturowe; nie uda się odtworzyć wielu niezwykłych biografii… albowiem żelazna kurtyna i trudny wygnańczy los emigracyjnych instytucji spowodowały, że niewyobrażalna liczba bezcennych dokumentów historycznych, które ułatwiłyby poznanie bohaterów „Polski poza Polską”, zaginęła bezpowrotnie.

Przez pół wieku instytucje polskie w Londynie, Paryżu, Nowym Jorku i Chicago, w miarę swych możliwości, próbowały chronić materialną i duchową spuściznę po wybitnych pisarzach, wydawcach, politykach, wojskowych i artystach, żyjących i tworzących na obczyźnie. Szczególną rolę odegrały tu polskie biblioteki, instytuty naukowe, muzea i archiwa, które gromadziły oryginalne dokumenty i pamiątki, rejestrowały emigracyjną codzienność na fotografii oraz w nagraniach dźwiękowych, prowadziły badania naukowe, wydawały książki i organizowały wystawy. Emigracja chroniła własne dziedzictwo z przeświadczenia o szczególnej roli wychodźstwa polskiego w utrzymaniu ciągłości państwa i kultury narodowej, ale też ze świadomością, że w PRL-u dorobek ten pójdzie w zapomnienie. Oddajemy hołd tej pracy: ocalono wiele bezcennych dla kultury i historii Polski rękopisów i biografii…

U progu XXI wieku wciąż jeszcze wiele śladów i artefaktów „emigracyjnej Atlantydy” rozrzuconych jest po wszystkich częściach świata. Brak dostępu do tych archiwaliów, ale też niedostateczna o nich informacja stanowią dziś główną trudność w rozwijaniu badań. Zagubione i zapomniane dokumenty niszczeją, są rozproszone po świecie lub giną w magazynach bibliotecznych daleko od Polski. Twórcy Biblioteki Polskiej i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie, PIASA w Nowym Jorku czy Instytutu Literackiego w Paryżu mieli świadomość, że bez archiwów i oryginalnych dokumentów badania naukowe nad dziejami emigracji polskiej XX stulecia nie są możliwe.

Po roku 1989 obowiązek opieki nad materialną i duchową spuścizną wychodźstwa polskiego XX wieku powinno było przejąć niepodległe państwo polskie: narodowe biblioteki, muzea, uniwersytety i instytuty naukowe. Z niezrozumiałych powodów żadna z wielkich bibliotek narodowych nie zainteresowała się losami emigracyjnych spuścizn. Przez kilka lat przyglądaliśmy się, jak bezcenne dla kultury i historii polskiej archiwalia sprzedawane są do amerykańskich muzeów i bibliotek lub giną rozsprzedawane na aukcjach.

Dlatego też, pragnąc uratować dla przyszłych pokoleń możliwie najwięcej oryginalnych świadectw polskiej kultury i sztuki tworzonej na obczyźnie w XX wieku, w styczniu 1995 roku utworzyliśmy w Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu instytut naukowy pn. Archiwum Emigracji. Dla nas było to wypełnienie moralnego i intelektualnego obowiązku zarówno wobec emigrantów, jak i obecnych i przyszłych pokoleń Polaków. Była to próba spłacenia długu wobec środowisk emigracyjnych.

Inicjatywa nasza wynikła również z potrzeby zainicjowania w Polsce wszechstronnych i krytycznych badań uniwersyteckich nad dorobkiem i historią instytucji emigracyjnych. Badań niezależnych od mody i politycznych upodobań.

Archiwum Emigracji mieści się w Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, największego uni­wer­sytetu w północnej Polsce. Zadaniem Archiwum jest groma­dzenie, opracowywanie i udostępnianie dla celów naukowych spuścizn pisarzy, publicystów, wydawców, ludzi kultury, nauki i artystów emi­gra­cyjnych, ich księgozbiorów i pamiątek. Bezpieczne miejsce w Archiwum Emigracji odnajdują też archiwa re­dakcji czasopism, oficyn wydawniczych i księgarskich, galerii sztuki oraz ins­ty­tucji kultu­ral­no-społecznych, kombatanckich i politycznych działających na emigracji w XX wieku. W latach 1995-2012, dzięki pomocy wielu wybitnych osobistości polskiego wychodźstwa (przede wszyst­kim Stefanii Kos­sow­skiej, Jana Badeniego i Edwarda Raczyńskiego z Londynu oraz Jerzego Giedroycia i Kazimierza Romanowicza z Paryża) i zaufaniu, jakie z czasem zdo­było, Archi­wum Emig­racji pozyskało ponad 350 kolekcji archiwalnych, bib­lio­tecznych i ar­ty­s­tycznych z ca­łe­­go „polskiego” świata, stając się najważniejszym w Pol­sce ośrod­kiem dokumen­tującym dorobek kulturalny wychodźstwa polskiego XX wieku. Archiwalia groma­dzone w Toruniu są bezcennym źródłem dla badań naukowych.

Podejmując się gromadzenia tak cennych zbiorów archiwalnych, zdawaliśmy sobie sprawę z tego, że warunkiem odpowiedzialnej nad nimi opieki jest możliwość ich zabezpieczenia (magazynowania), konserwacji i udostępniania, a także – inicjowanie i prowadzenie badań naukowych w oparciu o nie. W Polsce warunki takie spełnia zaledwie kilka dużych instytucji naukowych. Uniwersytet Mikołaja Kopernika jest jedną z najważniejszych.