Zbiory muzyczne z Biblioteki Mariackiej
1. [Nicolaus Gotschovius] CUM BONO DEO / Hymenaios / In solemnem nuptiarum festivitatem / VIRI / Humanissimi, Doctissimi praestantissimi / DN. ANTONII / VIVENESTI p.t. Athe-/naei quod Stargardiae Pomera-/norum est ConRectoris dignissimi / SPONSI / Iungentis sibi matrimonio / AGNISAM VIRGINEM IN / exemplum Natam / VIRI / Reverendi Doctissimi Spectatissimi / Dn. NICOLAI GISENHAGENII / Illustrissime ac Celsissime Megapolensium Ducissae / ANNAE Viduae & c. à sacris concionibus / Filiam Sponsam / Boni ominis, honoris, amoris ergo / Ab affinibus Amicis et fautotibus Decantati./ Chronodistichon / SeXta DIes septeMbrIs eras Agnesa PIIeLLa / Sponso sponsa pIo nVpserat AntonIo / Stetini, Typis Nicolai Bartholdi. - strona tytułowa, II 511 [rok wydania 1618 zaszyfrowany w postaci chronogramu na dole k. tyt.].
2. Orlando di Lasso, Missa Alleluia, rkp. V, 849, księga tenoru, k. 26v-27.
3. DICTUM / Psalmi XXX. / In te Domine speravi non con-/fundar in aeternum & c. / Cui usitata melodia cum textu germanico / inserta est: / Concentu heptaphonico exornatum & Memoriae / MAGNIFICI DN. OTTHONIS ARAMMIN / aulae Stetinensis quondam Cancelarij & c./ Consecratum à / Philippo Dulichio Jll. Paedagogij / Stetitensis Musico, / Anno Christi 1611. / STETINI. Typis Kelnerianis. - strona tytułowa, II 588.
Kościół Mariacki pełnił w Elblągu XVI i XVII wieku funkcję głównego ośrodka kultury muzycznej. W tamtejszej bibliotece zgromadzono wówczas imponującą kolekcję utworów polifonicznych utrwalonych na kartach niemal dwustu druków oraz kilkunastu rękopisów. Zbiór ten został po raz pierwszy zinwentaryzowany w 1686 roku przez kantora mariackiego, Johanna Friedericha Steinröcka. Liczył wówczas 37 sygnatur - na każdą z nich składało się zazwyczaj kilka lub kilkanaście współoprawnych druków, niekiedy z rękopiśmiennymi dodatkami. Kolejny katalog Mariackiego zbioru, wzbogacony o tytuły stosunkowo nielicznych późniejszych nabytków, został sporządzony przez Theodora Carstenna i opublikowany w 1896 roku. Do czasów drugiej wojny światowej kolekcja elbląska pozostała w nienaruszonym stanie. Składały się na nią druki muzyczne z lat 1546-1715 pochodzące głównie z oficyn niemieckich, niderlandzkich i królewieckich oraz miejscowe rękopisy, zawierające m.in. kompozycje twórców związanych z Prusami Królewskimi. Na skutek zniszczenia kościoła w roku 1945 biblioteka mariacka przestała istnieć, ale jej zbiory częściowo ocalały. Wkrótce ponad połowa tytułów z tej kolekcji trafiła do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Niestety żaden z druków ani rękopisów nie dotarł tam w stanie kompletnym. Pierwotnie każdy z nich składał się z kilku - od czterech do jedenastu - ksiąg głosowych. W Toruniu znalazły się pojedyncze partesy - zazwyczaj po dwa lub trzy z zachowanych współoprawnych zestawów.
Mimo, że poważnie uszczuplone, muzykalia z kościoła Mariackiego - sygnowane owalną pieczęcią z napisem St. Marienkirche Elbing - nadal stanowią niezwykle cenną kolekcję. Są świadectwem bogatego repertuaru, którym posługiwali się elbląscy muzycy. Składały się nań dzieła takich kompozytorów jak: Orlando di Lasso, Jacob Handl, Luca Marenzio, Johannes Eccard, Jacob Regnart, Michael Praetorius, Andreas Hackenberger, Samuel Scheidt, Andreas Hammerschmidt i wielu innych. W pomariackiej kolekcji nie brakuje też rarytasów. Na szczególną uwagę zasługuje zbiór z początku XVII wieku opatrzony niegdyś sygnaturą 36 (obecnie: II 507-516, II 536-47, II 555-566, II 572-581, II 582-592) z zachowanymi księgami: discantus, bassus, quinta vox, septima vox i octava vox. Wspólna oprawa łączy dziewiętnaście druków. Aż trzynaście z nich to unikaty na skalę światową:
- Nicolaus Gotschovius, Et in terra na 12 głosów (brak karty tytułowej)
- Nicolaus Gotschovius, Invitatio Christi ad nuptias... Zachariae Newcrantz et ... Mariae... Pauli Piels... filiae, Rostok, Joachim Fuess, 1618.
- Nicolaus Gotschovius, Quadriga harmoniarum sacrarum, Szczecin, Johann Duber, 1620.
- Nicolaus Gotschovius, Abraham Rumbheld, Zwo musikalische Lieder nach Villanellen arth... zu Hochzeitlichen Ehren... Johanni Rumbheld... und ... Mariae Beneken, Rostok, Joachim Fuess, 1618.
- Nicolaus Gotschovius, Cunae puerili Christi salvatoris, Rostok, spadkobiercy Johanna Richela, b.d.
- Nicolaus Gotschovius, Weynacht Gesang zu Ehren unserem lieben Emanueli und Heilande Jesu Christ, Rostok, Joachim Fuess 1613
- Nicolaus Gotschovius, Harmonia musica... in honorem nuptiarum... Davidis Sandovii... et... Annae... Othonis Doriars... filiae, Rostok, spadkobiercy Johanna Richela, b.d.
- Nicolaus Gotschovius, Dialogismus latino-germanico musicus... in gratiam... Nicolai Wineken... cum... Dorothea... Henrici von Münsters... filia, matrimonium, Rostok, Stephan Myliander, 1610.
- Nicolaus Gotschovius, Cum bono Deo hymenaios in solemnem nuptiarum... Antonii Vivenesti... iungentis sibi matrimonio Agnisam... Nicolai Gisenhageni... filiam, Szczecin, Nicolaus Bartholdi, [1618]
- Philipp Dulichius, Dictum psalmi XXX In te Domine speravi... memoriae magnificis dn. Otthonis Arammin, Szczecin, Kelner 1611
- Henning Faber, Harmonia musica... Michaeli Waldowen... honoris ergo Michaelis festo, Szczecin, Johann Duber 1607.
- Johann Crüger, Achtstimmig Hochzeitgesang aus dem IV Capitel des Hohen Lieds Salomonis dem... Herrn Iohanni Kallen... und... Margareten... Henrici Krausen... Tochter, Berlin, Georg Runge, 1619.
- Johann Crüger, Concentus musicus zu hochzeitlichen Ehren... Casparo Goltzen... und... Magdalenen Mauriti, Berlin, Georg Runge, 1619.
W zbiorze tym dominuje twórczość okolicznościowa kompozytorów związanych z Pomorzem Zachodnim. Najwybitniejszym z nich był Philipp Dulichius, kantor książęcego Paedagogium w Szczecinie i tamtejszego kościoła Mariackiego, autor około 250 motetów. Jego psalm In te Domine speravi poświęcony został pamięci sekretarza dworu książęcego, Ottona Arammina. Niemal nic nie wiadomo na temat Henninga Fabera, kantora z Darłowa. Jedynym świadectwem jego kompozytorskiej działalności jest Harmonia musica, utwór dedykowany z okazji imienin Michaelowi Waldenowi, muzykowi ze Sławna.
Wśród druków znajdujących się w omawianym zbiorze przeważają dzieła Nicolausa Gotschoviusa, kompozytora i organisty działającego w Rostoku i Stargardzie Szczecińskim. Obecnie znanych jest trzynaście tytułów edycji sygnowanych jego nazwiskiem. Aż dziesięć z nich zachowało się w elbląskim zbiorze, z czego tylko jeden tytuł (Centuriae sacrarum cantionum, Rostok, Stephan Myliander, 1608-11) nie należy do unikatów. Do szczególnie interesujących utworów Gotschoviusa należy Dialogismus latino-germanico musicus, weselna kompozycja przeznaczona na dwa chóry, z których jeden - reprezentujący pana młodego - wykonuje tekst łaciński, natomiast drugi - w imieniu panny młodej - śpiewa tekst niemiecki. Na uwagę zasługuje też Cum bono Deo tego kompozytora. Jest to bodaj jedyny znany druk, który wyszedł spod prasy szczecińskiego typografa Nicolausa Bartholda. W sentencji znajdującej się na dole karty tytułowej zaszyfrowany został w postaci chronogramu rok wydania dzieła - 1618. Kompozytorem niezwiązanym z Pomorzem był działający w Berlinie Johann Crüger, ceniony w swoim czasie twórca chorałów protestanckich. W elbląskim zbiorze znalazły się dwa nieznane skądinąd epitalamiony jego autorstwa.
W bibliotece kościoła Mariackiego nie brakowało także rękopisów zawierających unikatowe kompozycje. Do ciekawszych należy manuskrypt dołączony do czterech druków z lat 1579-1590. Z pierwotnych sześciu ksiąg głosowych zachowały się dwie: tenor i quinta vox. Całość opatrzona była niegdyś numerem 23, w Toruniu część rękopiśmienną oznaczono sygnaturami V 845-850. Manuskrypt zaczęto sporządzać prawdopodobnie w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku, ostatni utwór dopisano do niego w połowie następnego stulecia. Na początku znajduje się wpisana anonimowo Pasja Paula Bucenusa, po niej następuje szesnaście mszy, składających się na ogół z części Kyrie i Gloria. Owa dwuczęściowość była efektem ówczesnej protestanckiej praktyki liturgicznej.
Obok kompozycji o nieznanym autorstwie w rękopisie znalazły się przepisane z druków dzieła takich twórców jak: Cristobal Morales, Thomas Crequillon, Orlando di Lasso, Hans Leo Hassler, Jacob Handl czy Jan Baptist Verrijt. Kilka zawartych w zbiorze mszy ma jednak charakter unikatowy. Należy do nich Missa super Alleluia a 5 (nr 10) Orlanda di Lasso. Utwór ten nie zachował się w całości w żadnym znanym źródle. W rkp. 4013 Biblioteki Gdańskiej PAN znajduje się wprawdzie quinta vox mszy o tym samym tytule, ale wersja gdańska i elbląska znacznie się różnią i nie wiadomo, która z nich była dziełem monachijskiego mistrza. Do unikatów należy też Missa super Laudate Dominum (nr 13) Johanna Christeniusa, który w latach 1617-1625 pełnił funkcję kantora na dworze saskiego księcia Johanna Philippa w Altenburgu. Nie są znane żadne inne kompozycje mszalne tego muzyka. Trzy inne msze, zachowane jedynie w rękopisie elbląskim, skomponowane zostały przez twórców działających w Prusach Królewskich, stanowią więc ważne świadectwo lokalnej twórczości. Missa a 6 (nr 5) jest jedyną kompozycją tego gatunku w dorobku Francisca de Rivulo, w latach 1560-1564 kantora kościoła Mariackiego w Gdańsku, a zarazem cenionego autora motetów. Missa Dormiend ung jour a 5 (nr 7) skomponowana została przez Johannesa Wanninga, twórcę o międzynarodowej renomie, pełniącego w tym samym gdańskim kościele funkcję kapelmistrza w latach 1569-1603. Jego utwór należy do typu missa parodia - wykorzystany został w nim materiał muzyczny zaczerpnięty z madrygału Philippe'a Verdelota Dormendo un giorno. Msza Super Angelus ad Pastores a 5 (nr 12) opatrzona została inicjałami J. C. C. Kryje się pod nimi Johannes Celscher Cepusius, kompozytor pochodzący ze Spisza, działający jako kantor m.in. w Kwidzynie (1600) i Toruniu (1601-1604), członek Bractwa Św. Marcina w Elblągu. Jego utwór jest parodią motetu Orlanda di Lasso.
Agnieszka Leszczyńska
Literatura
- Theodor Carstenn: Katalog der St. Marienbibliothek in Elbing, Kirchenmusikalischen Jahrbuch XI (1896), s. 40-49.
- Herbert Gerigk: Musikgeschichte der Stadt Elbing, Elbląg 1929.
- Agnieszka Leszczyńska: Późnorenesansowe fragmenty mszalne z dawnej biblioteki elbląskiego kościoła Mariackiego, w: Źródła muzyczne. Krytyka - analiza - interpretacja, red. Ludwik Bielawski, J. Katarzyna Dadak-Kozicka, Warszawa 1999, s.190-199.
- RISM (Répertoire International des Sources Musicales): Einzeldrucke vor 1800, t. 1-9, Kassel 1971-1981 ; Einzeldrucke vor 1800. Addenda et Corrigenda, t. 1-4, Kassel 1986-1999.