STATUTY ZAKONU KRZYŻACKIEGO

Statuty zakonu krzyżackiego Statuty zakonu krzyżackiego

Statuty zakonu krzyżackiego

1. Fragment Praw w redakcji niemieckiej. Widoczne są inicjały ze zdobieniami florystycznymi w kolorach niebieskim, czerwonym i złotym (karty 17v-18r).

2. Fragment Reguły w redakcji francuskiej. Widoczne są inicjały ze zdobieniami florystycznymi w kolorach niebieskim, czerwonym i złotym (karty 67v-68r).

Deutschordensstatuten. Rękopis w języku niemieckim, francuskim i łacińskim. Połowa XIV wieku. Pergamin. 15,5 x 11,5 cm. K. 100. Oprawa współczesna rękopisowi: deska, skóra, pozostałości dwóch mosiężnych zapięć. Sygn. Rps 5/I. Dostęp online w KPBC: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/72877


Statuty zakonu krzyżackiego to zbiór przepisów regulujących życie wewnętrzne wspólnoty, które zostały skodyfikowane w połowie XIII wieku. Ich genezę można wiązać z długotrwałym procesem rozwoju organizacyjnego, początkowo wspólnoty szpitalnej, a później zakonu rycerskiego. W pierwszej fazie swojego istnienia zakon krzyżacki jako zakon szpitalny w Jerozolimie kierował się regułą joannitów. Reguła zakonu joannitów obowiązywała również, gdy zakon wznawiał swoją działalność w roku 1190 jako religijna wspólnota szpitalna w Akce. Zmieniła to dopiero reforma zakonu krzyżackiego z 1198 roku i jej zatwierdzenie przez papieża w 1199 roku. Od tego momentu wspólnota stała się zakonem rycerskim. Papież zalecił aby w sprawach działalności duchowej i wojskowej zakonnicy kierowali się regułą templariuszy, a w sprawach dotyczących ubogich i chorych regułą joannitów. Prawdopodobnie już w 1209 roku Krzyżacy wypracowali własne Zwyczaje, które później stały się jedną z trzech podstawowych części ich Statutów, a w 1221 roku przypuszczalnie istniała już jakaś forma Statutów, posiadająca Prawa i Zwyczaje, ale bez skodyfikowanej Reguły. W tym czasie Krzyżacy wciąż posługiwali się przede wszystkim regułą templariuszy. W latach 1244-1251 (1244-1249?) zestawiono i zredagowano Statuty zakonu krzyżackiego. Prawa i Zwyczaje zostały sporządzone już wcześniej przez samych księży Zakonu, natomiast autorstwo Reguły przypisuje się legatowi papieskiemu i poplecznikowi Krzyżaków, Wilhelmowi z Modeny. Statuty krzyżackie wyrosły przede wszystkim na gruncie przepisów zakonu templariuszy. Ich pierwsza redakcja była niewątpliwie w języku łacińskim, przypuszcza się jednak, że już przed rokiem 1250 mógł powstać przekład niemiecki. Później powstały przekłady na kolejne języki narodowe: francuski i niderlandzki. Tłumaczenia na języki narodowe, poprzez głośne ich odczytywanie, miały dać możliwość poznania przepisów obowiązujących w Zakonie szerszemu kręgowi Krzyżaków. Egzemplarze Statutów szybko znalazły się w księgozbiorach niemal każdego konwentu krzyżackiego.

Statuty zakonu krzyżackiego składają się z trzech podstawowych części: Reguły, Praw i Zwyczajów. Podstawowe kwestie życia zakonnego omawia Reguła, którą poprzedza prolog podający ogólne ideowe założenia Zakonu. Reguła omawia obowiązki braci, jak zachowanie czystości obyczajów, posłuszeństwo i wyrzeczenie się własnego majątku. W Regule podane są szczegóły dotyczące organizacji szpitali. Znajdują się tu również normy i przepisy życia zakonnego dotyczące nabożeństw, modlitw, ubioru, jedzenia, spania, cnoty milczenia, korespondencji, zmiany rzeczy osobistych i posiadania własnych skrzyń, a także zachowania się na polu walki, pielęgnowania konia i broni oraz myślistwa. Przepisy Reguły określają również zasady współżycia braci między sobą, stosunek do braci starych i chorych, do chłopców i kobiet usługujących oraz obowiązek wzajemnego upominania się i pokuty. Druga część Statutów, Prawa, jest zbiorem ustaw i orzeczeń dotyczących zachowań braci zakonnych. Prawa zawierają przepisy o charakterze zakazowym i nakazowym, określają sposób osądzania, wyrokowania i wymierzania zakonnikom kar. Często przepisy te są rozwinięciem odpowiednich punktów Reguły. Część trzecia Statutów, Zwyczaje, zawierają postanowienia dotyczące funkcjonowania całego Zakonu, a mianowicie przepisy mówiące o wyborze wielkiego mistrza, zwoływaniu kapituł generalnych oraz o hierarchii i kompetencjach wyższych urzędników zakonnych. Znajdują się tutaj szczegółowe zasady dotyczące zachowania się braci w czasie wojny i pokoju. Pełna redakcja Statutów zakonu krzyżackiego zawiera jeszcze dodatkowe części: kalendarz, szczegółowe przepisy liturgiczne (Vigilie, Venien, Aufnahmeritual, Gebet) oraz nowe ustawy dodawane przez kolejnych wielkich mistrzów, poczynając od roku 1264. Trudno jest ocenić wartość Statutów i ich wpływ na życie Krzyżaków. Wymagające przepisy Reguły, wraz z nabieraniem przez Zakon coraz wyraźniejszego charakteru świeckiego, były z pewnością coraz rzadziej przestrzegane. Jednak Gerard Labuda uważa, że "zredagowanie Statutów, a następnie systematyczne wcielanie w życie zawartych w nich przepisów nadało działaniom Zakonu znamiona sprawności organizacyjnej i skuteczności militarnej, które zjednywały mu uznanie i poparcie władz kościelnych, w szczególności papiestwa i świeckich, w szczególności cesarstwa i książąt niemieckich".

Najstarsza zachowana kopia Statutów została sporządzona w 1264 roku. Prezentowany rękopis pochodzi z połowy XIV wieku, jest więc od niej młodszy o około dziewięćdziesiąt lat i został wykonany w około sto lat po zredagowaniu Statutów. Przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu rękopis wyróżnia się przepiękną iluminacją oraz tym, że zawiera jedyny, zachowany egzemplarz Statutów w języku starofrancuskim. Obok redakcji Statutów w języku starofrancuskim prezentowany rękopis posiada jeszcze wersję Statutów w języku staroniemieckim. Obie redakcje Statutów obejmują ich trzy podstawowe części, a mianowicie Regułę, Prawa i Zwyczaje. Redakcja niemiecka zawiera dodatkowo jeden z rozdziałów szczegółowych przepisów liturgicznych, konkretnie modlitwy określane jako Venien. Obydwie redakcje Statutów nie są kompletne, brakuje licznych kart, niektóre zachowane karty są częściowo nieczytelne. W skład rękopisu wchodzą również trzy drobne utwory o treści religijnej w języku łacińskim. Odpis Statutów z tego rękopisu, zarówno w języku niemieckim jak i francuskim, został wykonany na potrzeby edycji źródłowej w końcu XIX wieku przez Maksa Perlbacha i znajduje się obecnie w bibliotece PAN w Gdańsku.

Pismem rękopisu jest staranna tekstura, którą zostały spisane obie redakcje Statutów; tylko drobny fragment rękopisu sporządzono kursywą. Rękopis został skopiowany przez czterech pisarzy. Niemiecka redakcja Statutów jest spisana w języku środkowoniemieckim z wpływami górnoniemieckiego, redakcja francuska sporządzona została w języku pisanym tamtych czasów, ale z nieznacznym wpływem dialektu wschodniofrancuskiego. Rękopis posiada przepiękne inicjały ze zdobieniami florystycznymi i filigranami twarzy w kolorach niebieskim, czerwonym i złotym. Na karcie 1r znajduje się, nadany w okresie późniejszym, tytuł rękopisu Regulae Teutonicorum Germa[nienses] et Gallie[nses]. Na karcie 1r umieszczona została również okrągła pieczęć z napisem w otoku Königliche- u[nd] Universitäts- Bibliothek Königsberg in Pr[eußen]. Na wyklejce dolnej okładziny widoczna jest XIX-wieczna sygnatura biblioteki królewieckiej 1574. Na grzbiecie rękopisu widnieje wcześniejsza sygnatura królewiecka Lll 28, która pochodzi z XVI wieku. Sygnatura ta została powtórzona na karcie 1r. W rękopisie znajdują się nieliczne marginalia, które naniesione zostały już w okresie nowożytnym. Prezentowany obiekt posiada oprawę współczesną rękopisowi, wykonaną z desek i czerwonej skóry, widoczne są pozostałości po dwóch mosiężnych zapięciach.

Z uwagi na francuskojęzyczną redakcję Statutów przypuszcza się, że omawiany rękopis pochodzi z południowej Lotaryngii lub północnego Franche Comté. Prawdopodobnie pierwszy egzemplarz Statutów w języku francuskim nie był dużo starszy od prezentowanej kopii, a jego powstanie wiąże się ze zleceniem wielkiego mistrza Karola z Trewiru (1311-1324). W XVI wieku prezentowany rękopis trafił do nowo założonej Biblioteki Zamkowej księcia Albrechta Hohenzollerna, która z czasem stała się częścią późniejszej Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu. W końcu XVIII wieku przedstawiany rękopis był już wykorzystywany przez badaczy. W Królewcu pozostał on do II wojny światowej. Pod koniec wojny, ze względów bezpieczeństwa, opisywany obiekt wraz z innymi cennymi książkami z Królewca trafił do miejscowości Karwiny koło Pasłęka, która w 1945 roku weszła w skład państwa polskiego. W 1947 roku ten fragment zbiorów królewieckich, już ze zbiornicy księgozbiorów w Pasłęku, został przewieziony do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.

Andrzej Mycio


Edycje

  1. Die Statuten des Deutschen Ordens, hg. von E. Hennig, Königsberg 1806.
  2. Die Statuten des Deutschen Ordens nach den ältesten Handschriften, hg. von M. Perlbach, Halle 1890.

Literatura

  1. Arnold U., Die Statuten des Deutschen Ordens. Neue amerikanische Forschungsergebnisse, Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung, B. 83, 1975, s. 144-153.
  2. Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka-społeczeństwo-państwo-ideologia, Gdańsk 1986, s.162, 166-168, 230.
  3. Górski K., Studia i materiały z dziejów duchowości, Warszawa 1980, s. 193-194.
  4. Katalog rękopisów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk. Uzupełnienia do tomów I-IV (Sygnatury 1-4258), opracował P. Szafran, Wrocław 1988, s. 143-144.
  5. Päsler R. G., Katalog der Mittelalterlichen deutschsprachigen Handschriften der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Nebst Beschreibung der mittelalterlichen deutschsprachigen Fragmente des ehemamaligen Staatsarchivs Königsberg, München 2000, s. 132-134, 212.
  6. Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, przekład i komentarz J. Trupinda, Malbork 2002, s. 10-11, 41.
  7. Steffenhagen E. J. H., Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae et Universitatis Regimontanae. Fasciculus II: Codices historici, Königsberg 1867-72, s. 46.
  8. Sterns I., The Statutes of the Teutonic Knights: A Study of Religious Chivalry, University of Pennsylvania 1969 (maszynopis), s. 11-59.
  9. Tondel J., Srebrna Biblioteka księcia Albrechta Pruskiego i jego żony Anny Marii, Warszawa 1994, s. 52-54.