STATUTY ZAKONU KRZYŻACKIEGO
Statuty zakonu krzyżackiego
1. Fragment Praw w redakcji niemieckiej. Widoczne są inicjały ze zdobieniami florystycznymi w kolorach niebieskim, czerwonym i złotym (karty 17v-18r).
2. Fragment Reguły w redakcji francuskiej. Widoczne są inicjały ze zdobieniami florystycznymi w kolorach niebieskim, czerwonym i złotym (karty 67v-68r).
Deutschordensstatuten. Rękopis w języku niemieckim, francuskim i łacińskim. Połowa XIV wieku. Pergamin. 15,5 x 11,5 cm. K. 100. Oprawa współczesna rękopisowi: deska, skóra, pozostałości dwóch mosiężnych zapięć. Sygn. Rps 5/I. Dostęp online w KPBC: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/72877
Statuty zakonu krzyżackiego to zbiór przepisów regulujących życie wewnętrzne wspólnoty, które zostały skodyfikowane w połowie XIII wieku. Ich genezę można wiązać z długotrwałym procesem rozwoju organizacyjnego, początkowo wspólnoty szpitalnej, a później zakonu rycerskiego. W pierwszej fazie swojego istnienia zakon krzyżacki jako zakon szpitalny w Jerozolimie kierował się regułą joannitów. Reguła zakonu joannitów obowiązywała również, gdy zakon wznawiał swoją działalność w roku 1190 jako religijna wspólnota szpitalna w Akce. Zmieniła to dopiero reforma zakonu krzyżackiego z 1198 roku i jej zatwierdzenie przez papieża w 1199 roku. Od tego momentu wspólnota stała się zakonem rycerskim. Papież zalecił aby w sprawach działalności duchowej i wojskowej zakonnicy kierowali się regułą templariuszy, a w sprawach dotyczących ubogich i chorych regułą joannitów. Prawdopodobnie już w 1209 roku Krzyżacy wypracowali własne Zwyczaje, które później stały się jedną z trzech podstawowych części ich Statutów, a w 1221 roku przypuszczalnie istniała już jakaś forma Statutów, posiadająca Prawa i Zwyczaje, ale bez skodyfikowanej Reguły. W tym czasie Krzyżacy wciąż posługiwali się przede wszystkim regułą templariuszy. W latach 1244-1251 (1244-1249?) zestawiono i zredagowano Statuty zakonu krzyżackiego. Prawa i Zwyczaje zostały sporządzone już wcześniej przez samych księży Zakonu, natomiast autorstwo Reguły przypisuje się legatowi papieskiemu i poplecznikowi Krzyżaków, Wilhelmowi z Modeny. Statuty krzyżackie wyrosły przede wszystkim na gruncie przepisów zakonu templariuszy. Ich pierwsza redakcja była niewątpliwie w języku łacińskim, przypuszcza się jednak, że już przed rokiem 1250 mógł powstać przekład niemiecki. Później powstały przekłady na kolejne języki narodowe: francuski i niderlandzki. Tłumaczenia na języki narodowe, poprzez głośne ich odczytywanie, miały dać możliwość poznania przepisów obowiązujących w Zakonie szerszemu kręgowi Krzyżaków. Egzemplarze Statutów szybko znalazły się w księgozbiorach niemal każdego konwentu krzyżackiego.
Statuty zakonu krzyżackiego składają się z trzech podstawowych części: Reguły, Praw i Zwyczajów. Podstawowe kwestie życia zakonnego omawia Reguła, którą poprzedza prolog podający ogólne ideowe założenia Zakonu. Reguła omawia obowiązki braci, jak zachowanie czystości obyczajów, posłuszeństwo i wyrzeczenie się własnego majątku. W Regule podane są szczegóły dotyczące organizacji szpitali. Znajdują się tu również normy i przepisy życia zakonnego dotyczące nabożeństw, modlitw, ubioru, jedzenia, spania, cnoty milczenia, korespondencji, zmiany rzeczy osobistych i posiadania własnych skrzyń, a także zachowania się na polu walki, pielęgnowania konia i broni oraz myślistwa. Przepisy Reguły określają również zasady współżycia braci między sobą, stosunek do braci starych i chorych, do chłopców i kobiet usługujących oraz obowiązek wzajemnego upominania się i pokuty. Druga część Statutów, Prawa, jest zbiorem ustaw i orzeczeń dotyczących zachowań braci zakonnych. Prawa zawierają przepisy o charakterze zakazowym i nakazowym, określają sposób osądzania, wyrokowania i wymierzania zakonnikom kar. Często przepisy te są rozwinięciem odpowiednich punktów Reguły. Część trzecia Statutów, Zwyczaje, zawierają postanowienia dotyczące funkcjonowania całego Zakonu, a mianowicie przepisy mówiące o wyborze wielkiego mistrza, zwoływaniu kapituł generalnych oraz o hierarchii i kompetencjach wyższych urzędników zakonnych. Znajdują się tutaj szczegółowe zasady dotyczące zachowania się braci w czasie wojny i pokoju. Pełna redakcja Statutów zakonu krzyżackiego zawiera jeszcze dodatkowe części: kalendarz, szczegółowe przepisy liturgiczne (Vigilie, Venien, Aufnahmeritual, Gebet) oraz nowe ustawy dodawane przez kolejnych wielkich mistrzów, poczynając od roku 1264. Trudno jest ocenić wartość Statutów i ich wpływ na życie Krzyżaków. Wymagające przepisy Reguły, wraz z nabieraniem przez Zakon coraz wyraźniejszego charakteru świeckiego, były z pewnością coraz rzadziej przestrzegane. Jednak Gerard Labuda uważa, że "zredagowanie Statutów, a następnie systematyczne wcielanie w życie zawartych w nich przepisów nadało działaniom Zakonu znamiona sprawności organizacyjnej i skuteczności militarnej, które zjednywały mu uznanie i poparcie władz kościelnych, w szczególności papiestwa i świeckich, w szczególności cesarstwa i książąt niemieckich".
Najstarsza zachowana kopia Statutów została sporządzona w 1264 roku. Prezentowany rękopis pochodzi z połowy XIV wieku, jest więc od niej młodszy o około dziewięćdziesiąt lat i został wykonany w około sto lat po zredagowaniu Statutów. Przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu rękopis wyróżnia się przepiękną iluminacją oraz tym, że zawiera jedyny, zachowany egzemplarz Statutów w języku starofrancuskim. Obok redakcji Statutów w języku starofrancuskim prezentowany rękopis posiada jeszcze wersję Statutów w języku staroniemieckim. Obie redakcje Statutów obejmują ich trzy podstawowe części, a mianowicie Regułę, Prawa i Zwyczaje. Redakcja niemiecka zawiera dodatkowo jeden z rozdziałów szczegółowych przepisów liturgicznych, konkretnie modlitwy określane jako Venien. Obydwie redakcje Statutów nie są kompletne, brakuje licznych kart, niektóre zachowane karty są częściowo nieczytelne. W skład rękopisu wchodzą również trzy drobne utwory o treści religijnej w języku łacińskim. Odpis Statutów z tego rękopisu, zarówno w języku niemieckim jak i francuskim, został wykonany na potrzeby edycji źródłowej w końcu XIX wieku przez Maksa Perlbacha i znajduje się obecnie w bibliotece PAN w Gdańsku.
Pismem rękopisu jest staranna tekstura, którą zostały spisane obie redakcje Statutów; tylko drobny fragment rękopisu sporządzono kursywą. Rękopis został skopiowany przez czterech pisarzy. Niemiecka redakcja Statutów jest spisana w języku środkowoniemieckim z wpływami górnoniemieckiego, redakcja francuska sporządzona została w języku pisanym tamtych czasów, ale z nieznacznym wpływem dialektu wschodniofrancuskiego. Rękopis posiada przepiękne inicjały ze zdobieniami florystycznymi i filigranami twarzy w kolorach niebieskim, czerwonym i złotym. Na karcie 1r znajduje się, nadany w okresie późniejszym, tytuł rękopisu Regulae Teutonicorum Germa[nienses] et Gallie[nses]. Na karcie 1r umieszczona została również okrągła pieczęć z napisem w otoku Königliche- u[nd] Universitäts- Bibliothek Königsberg in Pr[eußen]. Na wyklejce dolnej okładziny widoczna jest XIX-wieczna sygnatura biblioteki królewieckiej 1574. Na grzbiecie rękopisu widnieje wcześniejsza sygnatura królewiecka Lll 28, która pochodzi z XVI wieku. Sygnatura ta została powtórzona na karcie 1r. W rękopisie znajdują się nieliczne marginalia, które naniesione zostały już w okresie nowożytnym. Prezentowany obiekt posiada oprawę współczesną rękopisowi, wykonaną z desek i czerwonej skóry, widoczne są pozostałości po dwóch mosiężnych zapięciach.
Z uwagi na francuskojęzyczną redakcję Statutów przypuszcza się, że omawiany rękopis pochodzi z południowej Lotaryngii lub północnego Franche Comté. Prawdopodobnie pierwszy egzemplarz Statutów w języku francuskim nie był dużo starszy od prezentowanej kopii, a jego powstanie wiąże się ze zleceniem wielkiego mistrza Karola z Trewiru (1311-1324). W XVI wieku prezentowany rękopis trafił do nowo założonej Biblioteki Zamkowej księcia Albrechta Hohenzollerna, która z czasem stała się częścią późniejszej Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu. W końcu XVIII wieku przedstawiany rękopis był już wykorzystywany przez badaczy. W Królewcu pozostał on do II wojny światowej. Pod koniec wojny, ze względów bezpieczeństwa, opisywany obiekt wraz z innymi cennymi książkami z Królewca trafił do miejscowości Karwiny koło Pasłęka, która w 1945 roku weszła w skład państwa polskiego. W 1947 roku ten fragment zbiorów królewieckich, już ze zbiornicy księgozbiorów w Pasłęku, został przewieziony do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.
Andrzej Mycio
Edycje
- Die Statuten des Deutschen Ordens, hg. von E. Hennig, Königsberg 1806.
- Die Statuten des Deutschen Ordens nach den ältesten Handschriften, hg. von M. Perlbach, Halle 1890.
Literatura
- Arnold U., Die Statuten des Deutschen Ordens. Neue amerikanische Forschungsergebnisse, Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung, B. 83, 1975, s. 144-153.
- Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka-społeczeństwo-państwo-ideologia, Gdańsk 1986, s.162, 166-168, 230.
- Górski K., Studia i materiały z dziejów duchowości, Warszawa 1980, s. 193-194.
- Katalog rękopisów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk. Uzupełnienia do tomów I-IV (Sygnatury 1-4258), opracował P. Szafran, Wrocław 1988, s. 143-144.
- Päsler R. G., Katalog der Mittelalterlichen deutschsprachigen Handschriften der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Nebst Beschreibung der mittelalterlichen deutschsprachigen Fragmente des ehemamaligen Staatsarchivs Königsberg, München 2000, s. 132-134, 212.
- Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, przekład i komentarz J. Trupinda, Malbork 2002, s. 10-11, 41.
- Steffenhagen E. J. H., Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae et Universitatis Regimontanae. Fasciculus II: Codices historici, Königsberg 1867-72, s. 46.
- Sterns I., The Statutes of the Teutonic Knights: A Study of Religious Chivalry, University of Pennsylvania 1969 (maszynopis), s. 11-59.
- Tondel J., Srebrna Biblioteka księcia Albrechta Pruskiego i jego żony Anny Marii, Warszawa 1994, s. 52-54.