MIKOŁAJA KOPERNIKA PORTRET MŁODZIEŃCZY

Portret młodzieńczy Mikołaja Kopernika Portret młodzieńczy Mikołaja Kopernika Portret młodzieńczy Mikołaja Kopernika

Portret młodzieńczy Mikołaja Kopernika

John Chapman, Portret młodzieńczy Mikołaja Kopernika, miedzioryt punktowy, kolorowany na płycie, Londyn 1802.


Portret młodzieńczy Mikołaja Kopernika, autorstwa Johna Champana, trafił do zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w 1993 roku jako dar Stefanii Kossowskiej.

John Chapman, miedziorytnik angielski z przełomu XVIII/XIX wieku, o którym pamięta jedynie Lexicon U. Thieme, urodził się przed 1772 rokiem, a zmarł w 1823. Zajmował się głównie sztychowaniem portretów i reprodukcji dzieł malarskich, jakkolwiek jego najwcześniejszymi pracami były sceny rodzajowe: ilustracje do komedii Shakespeare'a oraz do Historii Francji A. F. Sergenta. W latach 1796/97 wykonał dla pism European Magazine trudną do określenia liczbę portretów wybitnych ludzi nauki, polityki i sztuki - pokaźny ich zbiór znajduje się w British Museum - oraz kilka bardzo interesujących tablic pod wspólnym tytułem Życie Katarzyny II, na których umieścił szereg medalionowych portretów najwybitniejszych postaci z otoczenia carycy. Wśród medalionów znajduje się wizerunek Stanisława Augusta Poniatowskiego (1798). W latach późniejszych wielokrotnie jeszcze sztychował portrety carów rosyjskich, królów angielskich i francuskich, a nawet prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Beniamina Franklina. Indywidualną cechą twórczości Chapmana była technika miedziorytu punktowego oraz szczególne upodobanie do wielobarwnych drukowanych portretów.

Popiersie Mikołaja Kopernika w 3/4 (bez rąk, z widocznymi ramionami) w owalu, z twarzą zwróconą nieco w lewo. Ubiór wierzchni z rękawami, zaznaczonymi futrem, w lekkich pastelowych barwach. Na ubraniu delikatne arabeski; kołnierz wywinięty na zewnątrz, ciniowany niebieskim punktem, z niewielkim rozcięciem pod szyją. Koszula jasnobeżowa widoczna w rozcięciu kołnierza. Twarz astronoma w pastelowych różach, młoda, zamyślona; duży, wyraźnie zarysowany cieniem nos, kształtne usta, duże, ładnie narysowane oczy z mocno zaznaczonymi łukami brwiowymi; włosy ciemnobrązowe zakrywające czoło, długie, kręcone w loki. Tło w owalu błękitne, ryte punktem. Owal obwiedziony podwójnym szeregiem punktowanej linii. Pod owalem, lecz zachodząca na otaczającą go linię, prostokątna ramka w pastelowych szarościach i czerniach, wewnątrz niej narysowany heliocentryczny układ planetarny (w kolorze beżu), centralne słońce białe. Napis kursywą pod owalem: J. Chapman sculpsit.

Poniżej ramki majuskułą stylizowaną na romańską: N. COPERNICUS, Pod napisem, niewielkimi, przypominającymi kursywę literami: London Publishd as the Act directs April 10.1802 by J. Wilkes. Wszystkie litery czarne. Rysunek ryty punktem na płycie, jedynie we włosach, futrze, fakturze ubioru widoczne kreski; ramka i rysunek planet ryte kreską. Miedzioryt kolorowany na płycie. Całość utrzymana w manierze pięknego, neo-klasycystycznego angielskiego portretu pastelowego.

Portret Mikołaja Kopernika, w znajdującej się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu edycji, jest bardzo rzadki. Notuje go, co prawda, katalog portretów ze zbiorów Emeryka Hutten-Czapskiego (poz. 841) oraz Katalog zbiorów kopernikańskich Muzeum w Rapperswilu (poz. 70), ale z opisów w obu publikacjach wynika, że instytucje te posiadają inne odbitki tego samego portretu. Brak informacji o kolorach wielobarwnego sztychu (pomimo iż takie informacje podawane są w opisach innych prac) oraz miejscu i dacie druku, sugeruje, że w obu wypadkach mamy do czynienia z czarno-białym portretem. Podobnie, milczy w sprawie barw Ignacy Polkowski w tomie 3 Kopernikjanów, choć w innych miejscach pisze o sztychach kolorowanych (poz. 55, 121). W jego opisie czytamy (poz. 122), że napis pod owalem brzmi: N. COPERNICUS. London Publishd as the art directo April 10.1802 by J. Wilkes. Błędy w odczytaniu adresu drukarza można wytłumaczyć złą korektą i nieznajomością języka angielskiego.

Poszukiwanie pierwowzoru dla wizerunku Mikołaja Kopernika w tej edycji napotyka na trudności. Polkowski zalicza go do zmyślonych, gdyż różni się zarówno od najbardziej powszechnego typu tzw. reussnerowsko-boissardowskiego (od nazwiska rytownika i drukarza pierwszych dwóch edycji sztychów wzorowanych na XVI-wiecznym drzeworycie Tobiasza Sztymera, uchodzącym za autentyczny wizerunek astronoma), jak i tym bardziej od typu kauffmanowskiego, przedstawiającego astronoma w wieku podeszłym, w innym ubraniu i fryzurze. Praktycznie, każdy z tych wizerunków był znany w Anglii końca XVIII wieku. Niewiele mówi nam zamieszczony pod portretem rysunek układu planetarnego, bardzo charakterystyczny dla ówczesnego angielskiego portretu astronoma (por. Polkowski poz. 42-44, 132, 150). Mało prawdopodobne, by John Chapman rytował bez wzoru, zmyślając szczegóły "z głowy"; pewne podobieństwo do ukształtowanego w wyobraźni wizerunku toruńskiego astronoma jednak istnieje. Bliższy jest też pierwszemu ze wspomnianych typów. Pozwólmy sobie zatem na pewne sugestie, nie rozstrzygające jednoznacznie tej kwestii, które pozostawiamy bardziej szczegółowym studiom porównawczym.

Kopernik i jego teoria heliocentrycznej budowy wszechświata znane były w Anglii bardzo wcześnie. Pisze o tym wyczerpująco Owen Gingerich w książce Książka, której nikt nie przeczytał (Warszawa 2004). Także wizerunek astronoma był w ojczyźnie Shakespeare'a znany bardzo wcześnie. Podróżujący po Anglii w latach 1820-1821 historyk i publicysta Karol Sienkiewicz opisał w dzienniku nie tylko znajdujący się w Oxfordzie XVII-wieczny wizerunek Kopernika (do którego dotarł bez trudu), ale również, co wydaje się tutaj ciekawsze, nabył 8 sztychów Kopernika. Mógł również oglądać, znajdujący się jeszcze kilkadziesiąt lat później w galerii obrazów lorda Williama Drury Lowe w hrabstwie Derby, obraz Rudolfa Curadi oraz kopię bardzo wątpliwej proweniencji portretu Kopernika z XVII wieku, podarowaną Królewskiemu Towarzystwu Naukowemu w Londynie ok. 1776 r. Sienkiewicz zabiegał w Anglii o przekład angielskiej rozprawy Jana Śniadeckiego o Koperniku.

Omawiany wizerunek Kopernika powstał najpewniej przy okazji wykonywania dla European Magazine szeregu portretów wybitnych ludzi nauki (znane są datowane na ten okres portrety astronomów, lekarzy, matematyków itp. wykonane ręką Chapmana), tj. około 1796 r. Rysunek jest pięknie sztychowany, zatem i wzór musiał być równie dobry, nawet lepszy; obecność kolorów może sugerować korzystanie z pierwowzoru barwnego. Przychodzą na myśl dwa doskonałe, dobrze znane wizerunki Kopernika, do których dostęp w końcu XVIII wieku w Anglii nie nastręczał specjalnych trudności.

Jeden to, wspomniany wyżej, olejny obraz R. Curadi, zwanego Ghirlandajo, malowany w Rzymie w 1505 r., przedstawiający Kopernika w wieku lat ok. 30; drugim byłby doskonale wykonany sztych Jeremiasza Falcka (ok. 1654), w typie Reussnero-Boissarda (zatem ok. 40-letniego). Główne cechy portretu Chapmana: głowa i oczy prawie wprost, widoczne tylko ramiona, oraz zwierzchni ubiór i zaznaczona pod ubraniem koszula (pomimo braku rękawów i wzorzystej faktury na tkaninie) przypominają zarówno portret Curadi, jak i sztych Falcka. Za podobieństwem do obu portretów przemawiają również rysy twarzy: mocno zarysowany, duży nos, wydatne usta, duże oczy. Odnosi się wrażenie, że sztych Chapmana przedstawia Kopernika z rysunku Falcka, lecz odmłodzonego o 20 lat. Stąd młodzieńcze uczesanie, ubiór w arabeski, przystający młodzieńcowi, lecz nie osobie duchownej. Młoda twarz mogła być kompromisem pomiędzy Kopernikiem Falcka a Kopernikiem Guradiego.

Sztych J. Chapmana został zakupiony tuż po II wojnie światowej w jednym z antykwariatów londyńskich, oferującym w tamtych czasach rzadkie i cenne polonica po niezbyt wygórowanych cenach (wcześniejsze losy nie wydają się możliwe do odtworzenia) przez Adama Kossowskiego i przez kilkadziesiąt lat wisiał w bibliotekach londyńskich mieszkań Stefanii i Adama Kossowskich. W roku 1993 podarowany został Mirosławowi A. Supruniukowi przez Panią Stefę Kossowską jako podarunek dla Biblioteki Uniwersyetckiej.

Mirosław Adam Supruniuk