HENRYK REDEN, KRONIKA PRUS

Kronika Prus Kronika Prus

Heinrich von Reden, Kronika Prus

  1. (Kopia I). Heinrich von Reden, Cronica der Preussen. Rękopis w języku niemieckim. Lata 20. XVII wieku. Papier. 30,5 x 19,5 cm. K. 276. Oprawa współczesna rękopisowi: deska, skóra z tłoczeniem złotym. Sygnatura: Rps 60/III. Dostęp online w KPBC: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/60468
  2. (Kopia II). Heinrich von Reden, Cronica der Preussen. Rękopis w języku niemieckim. 1626 rok. Papier. 30 x 19 cm. K. 262 + XLI. Oprawa współczesna rękopisowi: tektura, skóra z tłoczeniem złotym. Sygnatura: Rps 61/III. Dostęp online w KPBC: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/215612 (publikacja planowana)

XVI wiek to okres kiedy historiografia pruska przeżywała olbrzymi rozwój, zarówno ilościowy jak i jakościowy. Zjawisko to widoczne jest zwłaszcza w Gdańsku, gdzie powstawały liczne syntezy dotyczące dziejów Prus. W tym stuleciu w Prusach przełamano już wcześniejszą tradycję pisania historii pruskiej, zaczynając ją od początków istnienia zakonu krzyżackiego (1190 rok) poprzez początki władztwa Zakonu w Prusach (1230 rok). Zaczęto pisać kroniki, które obejmują także wcześniejsze dzieje ziemi pruskiej, sięgając poprzez wczesne średniowiecze do czasów legendarnych. W takim duchu napisana została Kronika Prus Henryka Redena.

Henryk Reden był Gdańszczaninem, urodził się przed 1510 rokiem, a zmarł w 1569 roku. Pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej, sam również zajmował się kupiectwem i uchodził za obywatela zamożnego i szanowanego. Swoją Kronikę zaczął pisać gdy ukończył 40 lat. W 1551 roku wystosował on petycję do rady miejskiej w Gdańsku z prośbą o pozwolenie napisania kroniki. Otrzymał je i w latach 1553-1556 napisał Kronikę Prus. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że Henryk Reden pisząc Kronikę oparł się na tak zwanej drugiej redakcji kroniki gdańskiego urzędnika, Bartłomieja Wartzmanna (1525?-1578). Danielle Buschinger uważa nawet, że Reden był tylko biernym pisarzem, który przepisał treści z tak zwanej pierwszej redakcji kroniki Wartzmanna.

Kronika Henryka Redena opisuje dzieje Prus od czasów legendarnych poprzez wczesne średniowiecze, czasy panowania zakonu krzyżackiego, władztwa polskiego w Prusach Królewskich, powstania Księstwa Pruskiego, doprowadzając je do roku 1553, to jest do daty rozpoczęcia pisania Kroniki przez autora. Kronika podzielona jest na krótkie, liczące najwyżej parę stron rozdziały, które zazwyczaj dotyczą jednego konkretnego wydarzenia. Interesującym elementem Kroniki są zawarte w niej ilustracje, których autorem, jak się przyjmuje w literaturze, nie był Henryk Reden. Duża ich część to rysunki herbów, w tym przede wszystkim herbów wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego. Pozostałe ilustracje przedstawiają głównie ważne wydarzenia historyczne, między innymi: chrzest Litwy, bitwę pod Grunwaldem, proklamację Związku Pruskiego, hołd pruski oraz wjazd Zygmunta Augusta do Gdańska w 1552 roku. Ilustracje zawarte w Kronice uzupełniają i komentują tekst. Należy zaznaczyć, że Kronika obarczona jest wieloma błędami w datowaniu wydarzeń. Błędy posiada również wiele ilustracji, jak na przykład niedokładności w rysunkach herbów wielkich mistrzów. Ilustracje nie zachowują także zawsze realiów epoki i tak na przykład postacie na ilustracjach obrazujących początki władzy krzyżackiej w Prusach występują w ubraniach z przełomu XVI i XVII wieku.

Autograf Kroniki, czyli egzemplarz napisany własnoręcznie przez autora, jak już wyżej wspomniano, powstał w latach 1553-1556. Egzemplarz ten przechowywany jest w Bibliotece Państwowej w Berlinie (Staatsbibliothek Berlin). W Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu przechowywane są dwie rękopiśmienne kopie Kroniki Prus Henryka Redena. Pierwsza, posiadająca sygnaturę Rps 60/III sporządzona została w Gdańsku w latach 20. XVII wieku. Pierwsi jego właściciele nie są znani. Wiemy jednak, że ostatnim jego posiadaczem była Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu (zachowała się notatka na osobnej kartce to potwierdzająca). Do Królewca musiał on trafić po 1720 r., bowiem katalog biblioteki królewieckiej z początku XVIII w. nie odnotowuje jeszcze tego kodeksu. W Królewcu pozostał on do II wojny światowej. Pod koniec wojny, Niemcy chcąc uchronić swoje zbiory biblioteczne przed skutkami bombardowań alianckich, opisywany obiekt wraz z innymi cennymi książkami z Królewca ewakuowali między innymi do miejscowości Karwiny i Słobity koło Pasłęka, które w 1945 r. weszły w skład państwa polskiego. W 1946 r. opisywany kodeks, już ze zbiornicy księgozbiorów w Pasłęku, do której został w międzyczasie przetransportowany, trafił do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Egzemplarz ten sporządzony jest kursywą przez trzech pisarzy, znajdują się w nim nieliczne marginalia nieznanego autorstwa. Opisywany egzemplarz nie jest kompletny. Wyrwane zostały dwie pierwsze składki po 12 kart każda, które zawierały kartę tytułową, indeks tytułów rozdziałów oraz rodzaj wstępu, pierwsza zachowana karta tego rękopisu jest pierwszą kartą właściwego tekstu Kroniki. Między ponumerowanymi kartami 251 i 252, wcześniej wyciętych oraz wyrwanych zostało 11 kart. Były to karty czyste, tekst Kroniki zachowany jest w całości. Kilkanaście linijek tekstu dubluje się, ten sam fragment tekstu jest na kartach 250-251 oraz na karcie 252. Niewielki ten błąd jest wynikiem przepisywania Kroniki przez różnych pisarzy. Na końcu rękopisu wyrwane zostały dwie lub trzy składki po 12 kart, były to prawdopodobnie karty czyste.

Druga przechowywana w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu kopia Kroniki również została sporządzona w Gdańsku, w 1626 roku. Kopia ta napisana została kursywą przez trzech pisarzy. Prawdopodobnie oprawiono ją w kilka lat później, także w Gdańsku, wskazują na to kartki z kalendarza zdjęte z oprawy podczas konserwacji. Pierwszym znanym właścicielem tego egzemplarza był Johann von Tettau (1620-1687), kanclerz Księstwa Pruskiego. Rękopis musiał więc zostać przewieziony z Gdańska do Królewca jeszcze w XVII wieku. Potwierdza to również zawarty w rękopisie wykaz obiektów topograficznych Królewca, który sporządzony został jeszcze w XVII wieku. Johann von Tettau był zaprzyjaźniony ze znaną rodziną królewiecką Wallenrodt. Rodzina ta była posiadaczem znanej już wówczas biblioteki. Johann von Tettau prawdopodobnie podarował opisywany rękopis do tejże biblioteki. W XIX wieku (formalnie dopiero w 1909 roku) wraz z całą biblioteką rodziny Wallenrodt omawiany rękopis przeszedł w posiadanie Królewskiej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu. Następnie przeszedł on tą samą drogę co pierwsza kopia Kroniki. W 1999 roku opisywany obiekt został poddany pełnej konserwacji.

Prawdopodobnie kopia o sygnaturze Rps 60/III stanowiła wzorzec dla kopii o sygnaturze Rps 61/III. Kopie te posiadają niemal identyczną liczbę kart przy zbliżonej wielkości. Mają bardzo podobną oprawę. Posiadają również takie same ilustracje, z tym, że rysunki w starszym egzemplarzu cechują się większą starannością, wykonane są subtelniej, ich autor był z pewnością lepszym rysownikiem niż wykonawca rysunków z rękopisu o sygnaturze Rps 61/III.

Andrzej Mycio

Literatura

  1. Arnold U., Studien zur preussischen Historiographie des 16 Jh., Bonn 1967, s. 66-85, 162-167, 171.
  2. Altpreußische Biographie, Königsberg 1942-44, t. II, s. 725, 776-777.
  3. Buschinger Danielle, Bild, Rede, Schrift (maszynopis wykładu wygłoszonego w Paryżu; maszynopis w Gabinecie Rękopisów i Starych Druków BUMK).
  4. Dworzaczkowa J., Dziejopisarstwo gdańskie do połowy XVI wieku, Gdańsk 1962, s. 91, 100.
  5. Dworzaczkowa J., Kronika pruska Szymona Grunaua jako źródło historyczne, Studia Źródłoznawcze, t. 2, 1958, s. 144.
  6. Gehrke P., Der Geschichtsschreiber Bartholomäus Wartzmann im Kreise seiner Abschreiber, Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, z. 41, 1900, s. 63-69.
  7. Goldschmidt G., Studien über die Handschriftensammlung der Wallenrodtschen Bibliothek, Altpreußische Forschungen, 1927, R. 4, z. 2, s. 114.
  8. Grocholska M., Dokumentacja konserwatorska obiektu o sygnaturze Rps 61/III, Brzeg 1999 (maszynopis w Gabinecie Rękopisów i Starych Druków BUMK), s. 2-3.
  9. Kuhnert E., Geschichte der Staats- und Universitäts- Bibliothek zu Königsberg, Leipzig 1926, s. 245-246.
  10. R. G. Päsler, Die Handschriften der Wallenrodtschen Bibliothek, Berichte und Forschungen. Jahrbuch des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa, t. 12, 2004, s. 9-10, 25.